H.Qusdáýletovtyń sózinshe, Qazaqstandaǵy «Advokattyq qyzmet týraly» tuńǵysh Zań 1997 jyly qabyldanǵan. Zańda qaralǵan jaǵdaılarda quqyqtyq kómek tegin kórsetilýde. Jyl saıyn mundaı tegin kómekti elimizde 150 myńǵa jýyq adam alyp otyr. BQO-da osy jyl basynan beri 3140 azamat tegin quqyqtyq kómek alǵan (2016 jyly - 2991).
Kúni búgin Qazaqstandaǵy advokatýra respýblıkalyq jáne 16 aýmaqtyq alqadan quralǵan. Advokattardyń jalpy sany 4 myńnan asady. Soǵan qaramastan, olar áli kúnge jetkiliksiz. Advokatttardyń kómegine muqtaj azamattar ol kómekti ala almaıdy nemese óte qymbat baǵaǵa alady.
Qazirgi tańda BQO-da 1 advokattar alqasy jumys isteýde, oǵan 151 advokat múshe. 122-si Oral qalasynda, 29-y aýdandarda qyzmet kórsetedi. Máselen, Bókeı ordasy, Qaztalov, Jańaqala aýdandarynda bir-bir advokattan ǵana bar (respýblıka boıynsha orta eseppen 4 myń adamǵa 1 advokattan keledi. Italıada bul kórsetkish – 260, Germanıada – 500, Ulybrıtanıada - 900).
Jańa Zań jobasynda Pro bono tásilin engizýge, ıaǵnı halyqtyń álsiz toptaryna tegin quqyqtyq kómek kórsetýge zor mán berilgen. Shetelderde advokattyń bedeli onyń áleýmettik jaýapkershiligimen tyǵyz baılanysty. Turmysy tómen azamattarǵa kómek berý arqyly ol qoǵamdaǵy óziniń bedelin de birshama arttyrady.
Jalpy, osy saladaǵy kóptegen olqylyqtardyń ornyn toltyryp, túıtkildi máselelerdi sheshý úshin «Advokattyq jáne quqyqtyq kómek júıesin damytý týraly» jańa Zańnyń jobasyna tómendegi jańalyqtar engizilip otyr:
1.Advokattar alqasyna kirý jarnasyn tóleýge zań júzinde tıym salyndy (kúni búgin kirý jarnasy 680 myń teńgeden 800 myń teńgege deıin quraıdy, bul advokattyq qyzmetpen shuǵyldanǵysy kelgenderge edáýir kedergi keltirýde).
- Advokattyń quqyqtyq mártebesin nyǵaıtý
1) Teris áreketteri boıynsha notarıýs, jeke sot oryndaýshysy lısenzıalarynan aıyrylǵan, quqyqtyq keńesshiler palatasy reestrinen shyǵarylǵan azamattarǵa advokattyq qyzmetpen shuǵyldanýǵa tıym salyndy.
2) Advokattarǵa qosymsha quqyqtar men kepildikter berý:
-Advokattar sottardyń, prokýratýranyń, ishki ister organdarynyń, anyqtaý jáne aldyn ala tergeý organdarynyń ákimshilik ǵımarattaryna, ustalǵandar, tutqynǵa alynǵandar jáne jazasyn ótep jatqandar otyrǵan oryndarǵa qorǵaýshy retinde óziniń advokattyq kýáligin kórsetýi arqyly jáne sol mekemelerdiń jumys kestesine saı esh kedergisiz kire alady, bul tek antıterrorlyq operasıalardy júzege asyrý nemese ýaqytsha shekteýler qoıylǵan kezde ǵana múmkin bolmaýy múmkin;
- prosesýaldyq áreketterdi, basty sot otyrysynyń júrý barysy men nátıjelerin aıǵaqtaý barysynda, sonymen qatar, qorǵaýshy nemese zańdy ókil retinde qatysqan jaǵdaıda ǵylymı-tehnıkalyq quraldardy qoldanýǵa quqyly;
- qylmystyq belgileri boıynsha quqyqtyq kómek kórsetilip jatyrǵan istegi advokattyń áreketine sottyń jeke qaýly shyǵarýyna tıym salý;
- advokattar alqasyn advokattyń ustalǵany, qamaýǵa alynǵany týraly aqparatpen dereý qulaqtandyrý, múmkin bolmaǵan jaǵdaıda 24 saǵat ishinde habarlaý;
- zańmen belgilengen tártipte advokattyq qyzmetti júzege asyrý qaýipsizdigin qamtamasyz etý quqyǵy;
-advokattyń úıin, qyzmetin júzege asyratyn ózge de ıeligin, ǵımaratyn qaraý jáne tintý kezinde advokattar alqasy ókiliniń bolýy, advokattyń qujattary men zattaryna ýaqytsha qol jetkizýi jáne t.b.
3) Advokattar Kásibı etıka kodeksin; Qazaqstan Respýblıkasynyń advokaty antyn; quqyqtyq kómek kórsetý qaǵıdalaryn; óziniń kásibı jaýapkershiligin saqtandyrý máselelerin qatań saqtaýǵa jáne oryndaýǵa mindetti jáne t.b;
4) Advokattyń jaýapkershiligin mindetti saqtandyrý engizildi. Ol álemdik tájirıbede burynnan bar (Germanıa, Fransıa) (Zań jobasynyń 30 baby).
- E-advokatýra erejeleri zańdyq turǵydan bekitildi. E-advokatýra múmkindikteri advokattardy attestasıalaý, memleketpen kepildendirilgen quqyqtyq kómek kórsetý boıynsha advokattardyń tizimin jasaýda (Zań jobasynyń 25 baby).
- Taǵylymdamadan ótý talaptary qaıta qaraldy: advokattar stajerlarynyń taǵlymdamadan ótý tártibi týraly Erejeni jasap, bekitý respýblıkalyq advokattar alqasynyń quzyryna berildi, olar óz kezeginde quzirettin organmen kelisedi, taǵlymdamadan ótý merzimi 3 jyl.
- Advokattyqqa úmitkerlerdi attestasıalaýdan ótkizý tártibine talap kúsheıtildi (Zań jobasynyń 34 baby):
- attestasıadan bosatylǵan tulǵalar tizbesi qaıta qaraldy (prokýratýra men tergeý organdarynan bosatylǵan tulǵalar alynyp tastaldy);
- atestatsıa kezinde E-advokatýra múmkindikteri qoldanylady (attestasıadan, keshendi kompúterlik testileýden ótýge ótinish berý);
- Attestasıadan ótý mazmuny qaıta qaraldy. Alǵashqy kezeń – zańdylyqty bilýge arnalǵan keshendi kompúterlik test, aqyl-oı qabiletin tekserý, advokattyq qyzmetke psıhologıalyq daıarlyǵyn anyqtaý. Ekinshi kezeń – advokattar qaýymdastyǵy daıarlaǵan praktıkalyq tapsyrmalar;
- attestasıadan qaıta ótý múmkindigi merzimderi alynyp tastaldy (buryn bir jyl);
- Advokattyq qyzmetke kiriser aldynda advokattyń ant berýi, sot otyrystarynda mantıa kıýi talaptary qarastyryldy. (Avstrıa, Grýzıa, Túrkıa, Germanıa) (Zań jobasynyń 24 baby).
- 8. Advokattyq qupıa týraly erejeler kúsheıtildi. Advokattyq qupıany saqtaý ýaqyt jaǵynan endi shekteýsiz ári advokat úshin mindetti bolady; advokattyq qupıany saqtaý talaptary taralatyn tulǵalar tizimi ulǵaıdy (advokattyq qyzmetpen aınalysý quqyǵy ýaqytsha toqtatylǵan nemese joıylǵan tulǵalar);
- Quqyqtyq kómek kórsetý komısıasymen kelise otyryp, kórsetiletin quqyqtyq kómektiń tarıftik kestesin jasap, bekitý týraly talap qarastyryldy. Tarıftik keste usynba sıpatynda, jarıaly túrde bolady.
- Advokattyq keńse mártebesi keńeıtildi. Qazaqstanda 149 advokattyq keńse jumys isteıdi. Komersıalyq emes uıym túrinde qurylǵan advokattyq keńselerdiń qyzmetin taldaý kórsetkendeı, olar osy zamanǵy talaptarǵa saı emes, quqyqtyq kómekti tıimdi kórsete almaı otyr. Zań jobasynda advokattyq keńse óz aldyna derbes komersıalyq emes uıym retinde qarastyryldy. Advokattyq keńsege quryltaıshy bolǵan advokattar óz aralarynda bir-birimen áriptestik shart jasasady, advokattyq keńsege quqyqtyq kómek kórsetý jóninde shart jasasý quqyǵy beriledi (Zań jobasynyń 58 baby).
- Advokattardy tártiptik jaýapkershilikke tartý erejeleri jetildirildi (Zań jobasynyń 67, 68 baptary):
1) táýelsiz advokattyq tártiptik komısıalar qurylyp, olar tek jalpy jınalysqa esep beredi. Tártiptik komısıalardyń quramyna advokattar, quziretti organnyń ókilderi, sýdıalar kiredi. Tártiptik komıısıa tóraǵalyǵyna advokat bekitiledi.
2) Respýblıkalyq advokattar alqasynyń tártiptik komısıasy qurylady. Atalmysh organnyń quzyretine advokattar tártiptik komısıalarynyń sheshimderine, áreketine nemese áreketsizdigine kelip túsken shaǵymdardy qaraý, advokattar alqasynyń basqarýshy organdaryn tártiptik jaýapkershilikke tartý jatady. Tártiptik komısıany qurý mehanızmi aýmaqtyq tártiptik komısıalardy qurý prosedýralarymen birdeı.
3) tártiptik sharalar tizimi qaıta qaraldy (uıǵarym, eskertý, alqaǵa músheligin ýaqytsha toqtatý, alqadan shyǵaryp tastaý).
Advokattar alqasynyń qyzmeti týraly aqparattardy ashyq jarıalaý talaby qarastyryldy (advokattar alqasy músheleriniń tizimi, keshendi áleýmettik quqyqtyq kómekter kórsetý jaıly, alqa múshelerin tártiptik jaýapkershilikke tartý týrasynda, tolyq qarjy-sharýashylyq qyzmet esebin berý týraly jáne t.b.) Mundaı ashyqtyq talaptary respýblıkalyq advokattar alqasy qyzmetine de ortaq (Zań jobasynyń 44,60 baptary)
Jańalyq retinde Quqyqtyq kómek kórsetý týraly komısıa ınstıtýty zań júzinde bekitiledi. Ol quqyqtyq qyzmet kórsetý sýbektileri, olardyń klıentteri jáne quzyrly organnyń arasyndaǵy tepe-teńdikti júzege asyratyn bolady. Onyń quramyna QR Joǵarǵy sotynyń, QR Bas prokýratýrasynyń, quqyqtyq keńesshiler palatasynyń, respýblıkalyq advokattar alqasynyń, respýblıkalyq notarıaldyq palatanyń, respýblıkalyq sot oryndaýshylar palatasynyń ókilderi jáne táýelsiz ókilder kiredi.
Zań jobasyndaǵy ózgeristerdiń bir bóligi komersıalyq, jeke praktıka zańgerlerine arnaldy (Zań jobasynda bul sýbektiler zań keńesshileri dep atalady). Jobada zań keńesshisiniń mártebesi anyqtaldy, onyń qyzmet túrleri aıqyndaldy, quqytary men mindetteri aıqyndaldy, zań keńesshisiniń mindetti saqtandyrylýy qarastyryldy, óz-ózderin retteıtin uıymdar – zań keńesshileri palatalaryn qurýǵa quqyq berildi, sotta tulǵalardyń múddelerin qorǵaıtyn jeke tulǵalar palatalaryna mindetti túrde múshelikke ótýi uıǵaryldy.
«Tutas alǵanda, atalmysh Zań jobasy advokattar tarapynan azamattarǵa kórsetiletin quqyqtyq kómektiń joǵary sapasyn qamtamasyz etýdi, kásibı etıkanyń bıik standarttaryn qalyptastyrýǵa yqpal etýdi kózdeıdi», - dep oılaryn túıindedi baıandamashylar.
