Стати ісіне нүкте қойған Қазақстанға қарыз алу үшін сыртқы нарықтардың есігі айқара ашылған. Қаржы министрлігі ғана емес, мемлекеттер банктер де арзан ақшаға "лап қойған". Өйткені, мұнай өндірісі көлемі қысқарып, "қара алтынның" бағасы арзандағалы ақша тапшылығы мәселесі бізде өткір бола түскен. Осылайша резидент еместердің мемлекеттік бағалы қазағдардағы үлесі арта түсуде. Сарапшылар бұдан бір қауіпті көріп отыр, деп жазады Dalanews.kz.
Алдымен есеп-қисапқа асықпай тоқталып алалық
Одан бұрын мынандай анықтама бере кетелік. Мемлекеттік бағалы қағаздар (МБҚ) елдің ішкі және сыртқы қарызын басқару мақсатында шығарылады және бюджет тапшылығын жабуға, мемлекеттік жобаларды қаржыландыруға арналған. МБҚ сенімді актив, себебі оларды мемлекет шығарып, қайтаруға кепілдік береді. Қауіпсіздік деңгейі жоғары болғандықтан, басқа қаржы құралдарымен салыстырғанда табыстылығы әдеттегідей төмендеу болады.
МБҚ-дағы шетелдіктердің үлесі арта бастады
Биыл жоғары ставкалар резидент еместердің қазақстандық мемлекеттік бағалы қағаздарына (МБҚ) қаражаттың ағылуы тұрғысында рекордтық көрсеткішті ынталандырды. 2024 жылдың тоғыз айында мұндай салымдар 127%-ға, яғни 455 млрд теңгеден 967 млрд теңгеге дейін өсті. Осылайша резидент еместердің МБҚ-ға иелік ету үлесі екі есеге жуық, 2,2-ден 4%-ға дейін өсті, деп жазады Forbes.kz.
"Резидент еместер үлесінің айтарлықтай ұлғаюы ұлттық валютаға түскен қысымды тізгіндеп, ставкалардың төмендеу циклін қалпына келтіруші факторларының бірі бола алатын тәуекелдер табысы мөлшерлемесінің жоғары бағасын көрсетеді", — дейді ҚҚҚ сарапшылары.
Ұлттық банктің ақша-кредит саясатын (ЖКП) жұмсартуы борыштық нарықтағы сыйақы мөлшерлемелерін төмендетуге ықпал етті. 2024 жылдың тоғыз айында Қаржы министрлігі өтеу мерзімі 0,8 жылдан 15,9 жылға дейінгі 37 шығарылымды орналастыра отырып, жылдық сыйақы мөлшерлемесі 10,74–13,5% болатын 5 трлн теңге тартты. 2023 жылдың тура осындай кезеңінде жылдық сыақы мөлшерлемесі 11,50–17,71% болатын 4,8 трлн теңге тартқан. Содан кейін Қаржы министрлігі ол кезде өтеу мерзімі 0,5 жылдан 15,4 жылға дейінгі аралықты құрайтын, 33 шығарылымды орналастырды. Көріп отырғанымыздай, Қаржы министрлігі ұсыныс көлемін ұлғайтып, қарыз алу мерзімін ұзарта отырып, МБҚ шығарылымдарын құрылымдауды жалғастыруда.
Қаржы министрлігі аукционында аншлаг болды
2023 жылға қарағанда сыйақы мөлшерлемесінің төмен болуы үкімет үшін ыңғайлы бола бастады, бірақ әлі де екі таңбалы деңгейде қалып отыр. Мұндай ставкалар Ұлттық банктің ақша-несие саясатын одан әрі жұмсарту жөніндегі жоспарлары аясында инвесторларға тартымды бола түсуде. Көбіне, қысқа мерзімді, бір жылға дейінгі қағаздарға сұраныс ең жоғарысы. Қаржы министрлігінің қысқа мерзімді қарыздарын сату бойынша аукциондарында үнемі аншлаг болады, бұл оған орналастыру бағасын мүмкіндігінше ыңғайлап белгілеу мүмкіндігін береді. Айтпақшы, Қаржы министрлігінің орта және ұзақ мерзімді қағаздары да сұранысқа ие — инвесторлар ағымдағы кірістерді бағалауға тырысады. Жоғарыда айтылғандай, теңге түріндегі МБҚ инвесторларының ағымдағы құрылымының ерекшелігі резидент еместер үлесінің ұлғаюы болып табылады.
Қазақстандық мемлекеттік қағаздар нарығының жоғары сыйақы мөлшерлемелерін шетелдік инвесторлар әділ деп бағалайды. 2023 жылы олардың МБҚ-ның екінші деңгейдегі нарығындағы саудадағы үлесі 7%-ды құрады. 2024 жылдың тоғыз айында бұл үлес 8,1%-ға дейін өсті. Бұған сыртқы факторлар түрткі. АҚШ-тың ФРЖ қыркүйекте 4,5 жылда алғаш рет базалық мөлшерлемені 50 базистік пунктке, 4,75-5%-ға дейін төмендетті. Еуропалық орталық банк те қыркүйек айында мөлшерлемені төмендетуге көшті. ҚР Ұлттық банкі дамыған елдердің базалық мөлшелемесін қазақстандықпен дифференциалды тұрғыда тартымды сақтай отырып, белгілі бір межені ұстанып отыр. Айта кетейік, Ұлттық банк пен Қазақстан қор биржасы (KASE) соңғы уақытта отандық қор нарығына, бірінші кезекте МБҚ нарығына шетелдік инвесторларды тарту бойынша белсенділікті арттырды. Қыркүйек және қазан айларында олар Лондонда Citibank N. A және Deutsche Bank көмегімен екі конференция өткізді.
Резидент емес инвесторлардың ақшасы теңгелік МБҚ-ға деген сұранысты қолдайды. Алайда, сарапшылар мұндай инвесторлар ықпалының өсімі жоғары тәуекелдер барын көрсететінін айтады. Макроэкономикалық, валюталық, геосаяси ахуал күрт өзгерген жағдайда резидент еместер Қаржы министрлігінің теңге түріндегі қағаздарынан нарықтық мөлшерлемелерге және теңге — доллар бағамына қысым жасай отырып шыға бастайды.
Инвесторлардың жоғары кірісті қағаздарға деген тәбеті жоғары
МБҚ-ның бірінші деңгейдегі нарығындағы жағдай осы жылдың басында инвесторлар үшін тартымды болғанын көрсетеді. Қаңтар айында инфляция 9,5% болып тұрғанда базалық мөлшерлеменің 15,25% кезінде тиімді кірістілігі 13,34 % болатын бір жылдық МБҚ шығарылып, өтінімдер жоспарланған көлемнен 8,5 есе асып түсті. Қазанға қарай Қаржы министрлігі осыған ұқсас бір жылдық МБҚ-ның 13 шығарылымын орналастырды, алайда ұзақмерзімді қағаздарға барынша басымдық берілді. Бірақ инвесторлардың жоғары кірісті қағаздарға деген тәбеті жоғары: мерзімі 15,9 жылды қамтитын, тиімді кірістілігі 12,15% болатын, сәуір айында ұсынылған МБҚ-лар инвесторлар үшін тартымды болып көрінбеді, қағаздарға деген сұраныс 70%-дан әрең асты.
2024 жылғы шілдеден қазанға дейін Ұлттық банк базалық мөлшерлемені 14,25% деңгейінде ұстайды, қазан айында инфляция 8,3 % құрады. Қаржы министрлігінің ақпараты бойынша, МБҚ-дағы теңге түріндегі борыштың құрылымы тіркелген кірістілік жағына қарай өзгеруде. Қаржы министрлігінің жалпы қарыз құрылымындағы мөлшерлеме бойынша белгіленген қарыздар 2024 жылдың екінші тоқсанының басына қарай 2022 жылғы 78%-дан 84%-ға дейін өсті. Өзгермелі ставкалар сәйкесінше 17%-дан 13%-ға дейін қысқарды. Қаржы министрлігі ұзақ уақыт бойы ақшаны ұзақ уақытқа «байлау» арқылы қысқасына қарағанда ұзақ мерзімді несиелерге алаңсыз қызмет ету үшін өтімділігі ұзақ мерзімді қағаздарды өткізуге тырысады.
TONIA индикаторы
Ұлттық банк МБҚ-ларды орташа және ұзақ мерзімді теңгелік борыш бойынша орналастырудағы Қаржы министрлігінің белсенділігін қолдайды. 2023 жылдың соңынан бастап Ұлттық банк ноталардың әрбір шығарылымының көлемін шектей бастады. 2024 жылғы наурыз-қыркүйек айындағы шығарылымдар 500 млрд теңгеден аспады, ал 2023 жылы шығарылымның орташа көлемі 2,5 млрд теңге шегінде болды. Осыған байланысты айналыстағы ноталардың көлемі 1 трлн теңгеге дейін қысқарды. Оның үстіне, Ұлттық банк депозиттік аукциондармен жағаласпас үшін репо және своп құралдары арқылы өтімділікті алу қою операцияларынан бас тартты, сондай-ақ TONIA ақша нарығы индикаторының ставкасын қалыптастыру үшін нарықтық жағдайлар тудырды (МБҚ-мен бір жұмыс күні мерзіміне орташа мөлшерлемедегі мәмілелері бойынша репо ашу). Қысқа мерзімді ноталардың негізгі сатып алушылары - банктер. Нота ұсынысының төмендеуі жүйеде теңгелік өтімділіктің төмендеуін білдірмейді. Банктерде әлі де жеткілікті ақша бар, жүйеде қысқа мерзімді өтімділіктің құрылымдық профициті білінеді. Ноталарға қазіргі балама - кері репо операциялары, онда сіз нарықтық пайызбен несие бере аласыз. Бірақ қазір нарықта тыныштық орнады. Ставкалар төмендеп, тартымсыз бола түсуде.
Нарықтық орта (Ұлттық банктің қатысуынсыз) осы жылы TONIA ставкасының төмендеуіне әкеліп соқты: қазан айының соңына қарай жылдық сыйақы мөлшерлемесі 13,79% базалық мөлшерлемеге теңесті (14,25%). Репо нарығындағы сауда көлемі 2024 жылдың тоғыз айында 197,1 трлн теңгеге дейін, 2023 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 6%-ға төмендеді. Бір мәміленің орташа көлемінің айтарлықтай өсімі аясында жасалған операциялардың орташа тәуліктік көлемі және мәмілелердің орташа тәуліктік саны да төмендеді. Мәселен: 2023 жылдың тоғыз айында репо бойынша сауда-саттық көлемі 2022 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 209,7 трлн теңгені құрап, 37,2% өсімді көрсетті.
2023 жылдың қазан айының басында TONIA индикаторы жылдық сыйақы мөлшерлемесі 17,14% - ға дейін төмендеді, бұл кезде базалық мөлшерлеме 16,75% деңгейінде сақталды. Осылайша, нарықта сапалы қысқа мерзімді құралдар тапшылығы сақталуда. Инвесторларға Қаржы министрлігінің құралдарына ақша салудан басқа амал қалмауда.
Кейінге қалдырылған дебют
2024 жылдың мамыр айында Fitch агенттігі Қазақстанның BBB деңгейіндегі жоғары тәуелсіз рейтингін, "Тұрақты" болжамын растады. Қыркүйек айында Moody ' s агенттігі Қазақстанның тәуелсіз рейтингін "тұрақты" болжаммен Baa1 деңгейіне көтерді. Осы кезеңде Қазақстанның шетелдегі мүлкін "бұғаттаймын" деп қорқытқан проблемалы инвестор Анатолий Статимен арадағы мәселе түпкілікті шешілді.
Капиталдың сыртқы нарықтарында қаражат тартуды қайта бастауға жақсы мүмкіндік туды. 2024 жылдың қазан айында Қаржы министрлігі АҚШ долларымен номинацияланған еурооблигациялар нарығына оралды, 2015 жылдан бері алғаш рет купондық сыйақы мөлшерлемесі 4,714% болатын 10 жылдық мерзімді қамтитын 1,5 млрд доллардың қағазын шығарды. Өтінімдер кітабы орналастыруға жарияланған көлемнен 4 есе асып, 6 млрд долларға жетті. Жоғары сұраныс АҚШ-тың қазынашылық облигацияларына қатысты 88 базистік тармақ сыйақысы бар қағаздарды орналастыруға мүмкіндік берді. Сарапшылар мұны дамушы елдер үшін онжылдық тәуелсіз облигациялар бойынша жасалған рекорд деп атады және оның "халықаралық инвесторлардың Қазақстанның экономикалық, қаржылық және әлеуметтік саясатына деген жоғары сенімін айғақтайтынын айтады. Орналастыру нәтижесі Қазақстанның квазимемлекеттік және корпоративтік басқа эмитенттерінің халықаралық капитал нарықтарына шығу үшін "бенчмарк" жасайды. Бірақ үкімет үшін қаражат тарту маңыздырақ, олар ірі инфрақұрылымдық және инвестициялық жобаларды қаржыландыруға жұмсалады.
"Темірді қызға кезде соқ" демекші, Қаржы министрлігінен кейін ҚДБ бұл ұтымды жағдайды пайдалана кетті. Мемлекеттік банк 2024 жылдың қазан айының соңында 500 миллион долларға 5 жылдық еурооблигацияларды, сондай-ақ 65 миллиард теңгеге 3,5 жылдық еурооблигацияларды орналастырды. Доллармен есебі жүргізілген қағаздарға сұраныс 1,5 еседен асты. Нәтижесінде доллар түріндегі қағаздар тиімді кірістілігі 5,3%, ал теңгелік қағаздар — 13,5% сыйақы мөлшерлемелері бойынша орналастырылды. Қаржы министрлігі мен ҚДБ-ның еурооблигациялар орналастыруы бағалы қағаздар түріндегі қарыз формасы болып табылады. Мұндай қарыздар биржалық алаңда және әрқашан қаржы нарығының көз алдында өтеді. Бірақ 2024 жылы Үкімет сыртқы несие ұйымдарынан да қарыз ақша тартты. Мұндай мәмілелер туралы мәліметтер, әдетте, ресми ресурстарда жарияланады. Алайда, Қаржы министрлігінің есеп беру статистикасы сыртқы қарыздың өсімін көрсетеді.
Девальвациялық қауіп
2024 жылдың бірінші тоқсанындағы мәліметтер бойынша ішкі қарыз Үкіметтің жиынтық міндеттемелерінде (73,7 %) көбісі болып табылады. Жыл қорытындысы бойынша ішкі борыштың үлесі сыртқы борыштың пайдасына қарай қысқаруы мүмкін. Несиелер географиясын талдасақ, 2024 жылдың шілде айының басында ҚР Үкіметінің Қытайдың экспорттық-импорттық банкі алдындағы міндеттемелерінің 85,5 млрд теңгеге ($182 млн) дейін екі еселенген өсімін және шетелдік коммерциялық банктер алдындағы 93 млрд теңгеге (2 200 млн) дейінгі 10% өсімін байқатады. Ақшалай түрде тарту көлемі аз. Ел Үкіметі үшін банк нысанындағы ең ірі кредитор Халықаралық Қайта құру және даму банкі (ХҚДБ) болып табылады, оған біз 1,5 трлн теңге ( 3,2 млрд доллар) қарыздармыз. Еурооблигациялар бойынша міндеттемелер (Қаржы министрлігінің қазан айындағы орналастыруын есепке алмағанда) 3,9 трлн теңгені (8,3 млрд доллар) құрайды.
Сарапшылар сыртқы нарықтардағы қарыз алу шарттары бойынша жақсы мүмкіндіктер барын растайды: елімізде көптеген институционалдық инвесторлардың болуы қарыз алушы Қазақстанның несие қабілеттілігі жақсы болған жағдайда міндеттемелерді сәтті орналастыруға мүмкіндік береді. Бірақ "арзан" ақшаның да қиын тұсы бар. Үкімет пен квазимемлекеттік компаниялардың валюталық міндеттемелерінің өсуі теңгенің девальвациялық жағдайына қатысты тәуекелдерді арттырады.
Шикізат экспортынан түспей қалған түсімдердің орнын толтыру үшін де валютаны жинауға тырысу керек. Қазақстанда мемлекеттік мұнай өндірісі көлемі тұрақсыз, бұл бірқатар сыртқы факторларға байланысты. Әлемдік нарықтағы мұнайдың құны әлемдік тұтыныс өсімінің баяулауы аясында төмендейді. 2024 жылғы шілденің басында мемлекет кепілдік берген борыш 2021 жылғы ұқсас кезеңге қатысты 72%-ға, 1,58 трлн теңгеге дейін өсті, оның 1,37 трлн теңгесі сыртқы борышқа тиесілі. Соңғы төрт жылдағы өсім 88%-ға артты. Доллардың орташа бағамы 2021 жылы 426 теңгені, ал 2024 жылдың төртінші тоқсанында 477,65 теңгені құрады.
