Қаржы пирамидалары мәселесі Қазақстан үшін жаңалық емес, көптеген ТМД елдері сияқты біз де алаяқтық схемаларымен сонау 1990 жылдары танысқан болатынбыз. Алғашқы қазақ пирамидасы «Смағұлов және К» деп аталды. Бұл көпшілігіміздің есімізден шыға қойған жоқ. Бастапқыда Нұрлан Смағұлов (Astana Group құрылтайшысы Нұрлан Еркебұланұлы Смағұловпен шатастырмау керек) есімді азамат заңды бизнеспен айналысқан, бірақ қаржылық қиындықтар оны алаяқтық жасауға итермелейді. Нәтижесінде ресейлік МММ жүйесі бойынша әрекет еткен кәсіпкер 35 мың салымшыны сан соқтырып кеткен. Қазақстандағы пирамидалық белсенділіктің жаңа шарықтау шегі 2010-2013 жылдарға тұспа-тұс келеді. Сол кезде азаматтар Сергей Мавродидің MMM-2011 депозиттерін қосқанда, шамамен 767 миллион теңге (5 миллион доллар) жоғалтып тынды.
Уақыт өте келе алаяқтардың айла-тәсілдері өзгерді, енді олар әлеуметтік желілер мен мессенджерлерді көбірек пайдалана бастады. 2019 жылдың күзінен бастап Қазақстанның әлеуметтік желілерінде Garant 24 Lombard, Profitable Loan және осы сияқты қаржы кеңселері туралы агрессивті жарнамалар пайда бола бастады. Компаниялар қазақстандықтардан көліктер мен пәтерлерді нарықтық бағадан 20 пайызға жоғары бағамен бөліп төлеген. Алайда, мәміле заңды түрде тіркелмегеннен кейін «сатып алушылар» із-түзсіз жоғалып кеткен. Сонымен қатар, Garant 24 Lombard жылдық 30-40 пайыз депозиттерді қабылдады. 2020 жылдың ақпан айында What'sApp мессенджерінде «Қазан» немесе «Қара кассир» деп аталатын интернет-ойын кеңінен тарады. Ұйымдастырушылар арнайы есепшотқа ақша аударуды және өздерімен бірге тағы екі қатысушыны топқа алып келуді ұсынып, жүз мың теңгеден астам ақша алуға мүмкіндік туғызады.
Көптеген қаржылық пирамидалардың айрықша ерекшелігі – олардың трансұлттық сипатында. Мәселен, 2018 жылы Алматы қалалық Ішкі істер департаментінің сұрауы бойынша Павел Крымов Мәскеудің Шереметьево әуежайында ұсталды. Ол негізін қалаған Questra World және Atlantic Global Asset Management сияқты пирамидалық жүйелер Беларусь, Украина, Ресей және Қазақстанда белсенді жұмыс істеді. Дәл осындай жағдай зергерлік сауда атын жамылған B2B Jewelry компаниясында да орын алды, пирамида 2019 жылы Украина аумағында дүниеге келген, бірақ тез арада Ресей мен Қазақстанда филиалдарын ашып үлгерді.
Қазақстан Республикасы 2019 жылдың соңында басталған коронавирустық пандемия кезінде пирамидалар белсенділігінің жаңа шыңына жетті. 2021 жылы олардың ең ірілері ACD Technology және L-Capital болды. Екеуі де Алматы қаласында ірге қалаған. Сонымен қатар, қазақстандықтар Ресейде, АҚШ-та, Австрияда, Германияда, Венгрияда, Қырғызстанда және басқа да елдерде жұмыс істеген Финикодағы акциялар мен криптовалюта депозиттерінен шамамен 6 миллиард теңге жоғалтты.
Барған сайын алаяқтар соңғы жылдары танымал болған инвестицияларды, айырбастау операцияларын және тау-кен өндірумен байланысты компанияларды пайдаланып жатыр. Алматы қалалық полиция департаментінің аса маңызды істер жөніндегі аға тергеушісі Еркебұлан Қойшыбаевтың айтуынша, қазір криптовалютаға инвестиция салуды жарнамалау үрдісі айрықша белең алған.
«Алаяқтар инвестициялық сайт жасап, заңды түрде криптовалюталарды, шетелдік компаниялардың акцияларын саудалай береді... Олар 10 жыл бойы криптовалютаға инвестиция салып, үлкен пайда тауып жүрген жоғары санатты мамандарды жұмысқа тартатынын да айта кеткен жөн. Осылайша, олар өз компаниясына инвестиция салуға шақырады», - деп түсіндірді құзырлы орган маманы.
2022 жылдың ақпан айында Қазақстанның Ішкі істер министрлігі 30 мыңнан астам қазақстандық пирамидалардың жаңа құрбаны болып, 54 миллиард теңгеден астам шығынға ұшырағанын хабарлады. Маусым айында Жоғарғы реформалар кеңесі Қазақстан Республикасында 27 миллиард теңгеге алданған тағы 17 мың құрбанның анықталғанын мәлімдеді. Бұл сандар бұрыннан тергелген істердің нәтижелері бойынша ғана белгілі екенін түсіну маңызды. Көптеген пирамидалар әлі күнге дейін «көлеңкеде» қалып келеді және олардың құрбандарының саны туралы деректер әзірге белгісіз.
Сонымен қатар, пирамиданың негізін салушылар жауапқа тартылса да, олар келтірген залалды қалпына келтіру көп жағдайда мүмкін емес. Мәселен, B2B Jewelry жағдайында тек 197 қазақстандық ақшасын қайтарған. Жарияланған қаржылық мониторинг деректеріне сәйкес, бұл пирамида қазынасына кемінде 10 000 адам инвестиция салған.
Ал біздің билік пирамидалар жүйесімен қалай күресіп жатыр? Алғашында Қазақстан Республикасындағы қаржылық пирамидалар алаяқтық бабы бойынша қылмыстық жауапкершілікке тартылды. Заңдағы осы олқылық 2014 жылы тұңғыш президент Нұрсұлтан Назарбаев пирамидалық схемаларды ұйымдастыруды қылмыстық жауапкершілікке тартатын заңға қол қойған кезде түзелді. Өзгерістер көп жағынан «МММ-2011» және басқа да осыған ұқсас ұйымдардың құрықталуына «түрткі болды». Бұл ретте қазақстандық ведомстволар бұл жағдайға дәйексіз әрекет жасады. Осылайша, Қазақстан Республикасының қаржы полициясы пирамидаларға жаңа еріктілерді шақырған салымшыларды қылмыстық жауапкершілікке тартуды ұсынды.
Жаңа қылмыстық заң қабылданғаннан кейін күштік құрылымдардың алаяқтық схемаларды ашудағы белсенділігі артты. 2017 жылы Қазақстан Республикасында пирамидалар ұйымдастыру бабы бойынша 74 қылмыстық іс қозғалса, 2018 жылы 103 пирамиданың алаяқтығы әшкере болды, 2020 жылы 180 қылмыс ашылды. Сонымен қатар, прокурорлардың айтуынша, 2020 жылы (пандемияның шарықтау шегінде) ашылған қылмыстар өткен жылмен салыстырғанда 7 есеге өскен. 2022 жылдың мамыр айында Ішкі істер министрлігі пирамидалар қызметінің фактілері бойынша 163 жаңа құжаттың тіркелгенін мәлімдеді.
Жасырып-жабатын несі бар, 2020 жылға дейін Қазақстанда пирамидалық схемаларға профилактикалық бақылау іс жүзінде болған жоқ. Жаңа ұйымдарды құру кезінде алаяқтар ешқандай кедергілерге кезікпеді, бәрін жоспарлағандарындай жүзеге асырды . Жағдайдағы бетбұрыс тек пандемия кезінде өрши түсті. 2020 жылы Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі жанындағы Қаржы мониторингі комитеті жауапты қызметтерді күдікті операциялар туралы хабарлауға міндеттеді.
Бұл ретте Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінде ведомствоаралық жұмыс тобы құрылды, оның құрамына Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің, Бас прокуратураның және Ішкі істер министрлігінің өкілдері де кірді. Сондай-ақ Ақпарат және әлеуметтік даму министрлігі де жұмыс тобына қосылды.
Сонымен қатар, 2021 жылдың қаңтарында Қаржы мониторингі агенттігі қайта құрылды. Іле-шала ведомствоаралық үйлестіру шараларының арқасында пирамида белгілері бар компаниялардың тізімі қол жетімді болды. 2021 жылдың қазан айында агенттік «лицензияланбаған қызмет белгілері бар ұйымдардың» тізілімін жариялады.
Оның құрамына 121 компания, оның ішіне 56 пирамида кірді. Бұл тізім тез арада толықтырылатыны да хабарланды. Десе де қазіргі уақытта тізілімнің жаңартылған нұсқасы Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының бірыңғай порталының сайтында қолжетімді емес. Сонымен қатар, жауапты бөлімшелер интернеттегі пирамидалық жарнамаларды белсенді түрде бұғаттауда. 2022 жылдың тамызына дейін қаржылық бақылау органдары жалған қызметтерді жарнамалауға арналған 3000-ға жуық ресурстарды анықтады.
2022 жылдың 12 шілдесінде президент Қасым-Жомарт Тоқаев пирамидалық жарнаманы қылмыстық жауапкершілікке тартатын заңға қол қойды. 2014 жылғы заң бойынша оған тек әкімшілік жауапкершілік жүктелген. Шілдеден кейін жарнама пирамидалары үшін шабуылдаушылар 2 жылдан 4 жылға дейін бас бостандығынан айырылуы мүмкін (қылмыстың ауырлығына байланысты).
Мойындау керек, соңғы екі жылда Қазақстанда пирамидалық схемалармен күресу жүйесі айтарлықтай өзгерді. Қаржылық мониторинг агенттігінің өкілі Әлібек Әбділовтың айтуынша, жауапты департаменттердің жұмысы «сапалы түрде қайта құрылды». Ал, тергеу органдарының пирамидаларына қарсы белсенді күрес, құқық қорғау және қаржы бөлімдерін үйлестіру және заңдарды қатайту әлі күткен нәтиже берген жоқ. Қылмыстық істер санының жыл сайынғы өсуі «билік» жұмысының көрсеткіші ғана емес, сонымен қатар пирамидалардың өз тауашаларын қалпына келтіріп, сақтай алғанының жанама белгісі болып табылады.
Негізі, пирамида компанияларының ресми тізілімінің пайда болуы және басқа да түсіндіру жұмыстары қазақстандықтарды күмәнді инвестициялардан қорғамайды. Бірқатар сарапшылар бұған Қазақстан Республикасы азаматтарының қаржылық сауаттылығының жоқтығын «кінәлі» екенін ле айтады.
«Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қорындағы мемлекет тарапынан кепілдендірілген кірісті алып қарасаңыз, ол орташа жылдық 12-13 пайызды құрайды. Қаржылық пирамидалар, керісінше, кепілдік берілгенін алға тарта отырып, қысқа мерзімді жоғары табыс ұсынады. Ал бұл жағдайларды білместіктен сатып алатындар да, саналы түрде тәуекелге баратындар да бар. Олар кіріс алуға уақыт табуды жоспарлап отыр, содан кейін пирамидадан шығуды жоспарлайды. Бірақ іс жүзінде бұл мақсат жұмыс істемейді. Өйткені, әдетте қаржылық пирамидалардың жеке активтері болмайды», - деді құзырлы орган өкілі Дмитрий Акмаев.
Оның сөзіне қарағанда, ақшаны сот арқылы қайтару іс жүзінде мүмкін емес, өйткені пирамидалық жүйелердің басым бөлігі қазақстандық юрисдикциядан тыс жерде (мысалы, Кипрде) тіркелген.
Бұл «әлеуметтік зұлымдықты» «жеңуге» мүмкіндік бермейтін тағы бір салмақты себеп бар. Пирамидалардың таралуы, әдетте, әлеуметтік қиындықтардың белгісі болып табылады. Осы себепті ТМД-да 1990 жылдары МММ типті кеңселер соншалықты кең тарады. Бүгінгі күні пирамидалар Қазақстан халқына ауыр қарыздық жүктеме жағдайында жұмыс істеуде. 2021 жылы Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан Республикасында 545 мыңға жуық адамның (яғни халықтың 4,2 пайызына жуығы) 3 айдан астам несие берешегі бар екенін айтқан болатын. Мұндай жағдайда «оңай ақша» табуға деген ұмтылыстың болуы табиғи нәрсе.
Сонымен қатар, елдің орташа табысы төмен күйінде қалып отыр. Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, қарапайым қазақстандықтар табысының жартысынан көбін азық-түлікке, коммуналдық қызметтерге, байланыс және көлік және тағы басқа шығындарға жұмсайды. Сонымен қатар, табыстың 30 пайызы дерлік несиелерді өтеуге кетеді, ал үй шаруашылығының шығындары тек өсуде. Бұл пирамидалардың жетістігі тек «ашкөздіктің» немесе «қаржылық сауатсыздықтың» салдары емес екенін білдіреді. Бұл - өз шешімін күтіп отырған қазақстандық қоғамның жүйелі әлеуметтік-экономикалық мәселелерінің көрінісі. Мұндай жағдайларда алаяқтар әрқашан өздері үшін ыңғайлы жолды тауып ала береді.
