Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 18 қарашадағы «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Заңының алтыншы бабында бұл терминнің мәні нақты айқындалған.
«Сыбайлас жемқорлық – жауапты мемлекеттік лауазымды атқаратын адамдардың, сондай-ақ мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген азаматтардың, мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамдарға теңестірілгендердің, лауазымды тұлғалардың өздерінің қызметтік (лауазымды) өкілеттіктерін және соған байланысты мүмкіндіктерді заңсыз пайдалануы немесе оларды алу мақсатында заңсыз пайдалануы сыбайлас жемқорлық болып табылады. Бұған жеке өзі немесе делдал арқылы өзіне немесе үшінші тұлғаларға мүліктік (мүліктік емес) игіліктер мен артықшылықтар алу, сондай-ақ жеңілдіктер мен артықшылықтар беру арқылы осы тұлғаларға пара беру де кіреді».
Қарапайым тілмен айтқанда, сыбайлас жемқорлық – қызмет бабын және өкілеттігін асыра пайдалану, пара беру немесе алу. Сонымен қатар, лауазымды азаматтардың мүлікті, қызмет көрсетуді немесе кез келген жеңілдіктер мен артықшылықтарды заңсыз алуға әкеп соқтыратын әрекеті де, әрекетсіздігі де сыбайлас жемқорлық деп танылуы мүмкін.
Шенеуніктің заңсыз әрекеті жалпы мемлекеттік қызметтің беделіне кері әсер етіп, халықтың мемлекетке деген сенімін төмендететіні әбден дәлелденген. Шенеуніктің әртүрлі ұйымдардың артықшылықтарын үнемі пайдалануын да, ақылы қызметтерді тегін алуын да жемқорлық деп атауға болады.
Сыбайлас жемқорлықтың тарихы да тереңнен тамыр тартады. Бұл құбылыс адамзаттың бүкіл өркениеті бойымен бірге жасап келеді. Бұл туралы алғашқы ескертулер ең ежелгі мемлекеттерде де кездеседі: Месопотамия, қазіргі Ирак пен Сирия аумағында да болған. Шумер қаласы сол кездегі ең атақты және қуатты орталық болғанын білеміз, сол кезде де әділ және әділетсіз салықтар дүниеге келді.
Сыбайлас жемқорлық ұнамды болу үшін сыйлық беру әдетінен басталады деген пікір де бар. Кейінірек осындай проблемалар Ежелгі Египетте, Ежелгі Римде, Грецияда және ортағасырлық мемлекеттерде де кездесіп жатты.
Сыбайлас жемқорлықпен күрестегі бетбұрыс, дәлірек айтсақ, қоғамның оған деген көзқарасын Еуропа мен АҚШ-та он сегізінші ғасырдың соңында басталды деп санауға болады. Содан кейін мемлекеттік билік оған бағынатын адамдардың игілігі үшін өмір сүре бастады, сол себепті билікке бағыныштылар шенеуніктердің заңдарды бұлжытпай орындауына айырбас ретінде билікті қолдайды деген либералдық ұрандар дүниеге келді.
1787 жылы қабылданған АҚШ Конституциясына сәйкес, пара алу АҚШ президентін импичменттеуге болатын қылмыс болып саналды. Саяси партиялардың жұмысы мен мемлекеттік реттеудің күшеюіне қарай саяси элита мен ірі бизнес арасындағы сөз байласу эпизодтары жұртшылықтың назарын аударатын болды.
Жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысынан бастап сыбайлас жемқорлық халықаралық проблемаға айналды. Өйткені, сол тұста жоғары лауазымды шенеуніктердің пара алуы кең етек алды. Бұл, сондай-ақ бір елдегі сыбайлас жемқорлықтың көптеген басқа елдердің дамуына кері әсерін тигізе бастауына әкелді.
1990 жылдардағы бұрынғы социалистік республикалардағы режимнің өзгеруі шектен шыққан теріс пиғылмен қатар жүрді. Financial Times газетінің 1995 жылғы 31 желтоқсандағы санында 1995 жыл «жемқорлық жылы» деп жарияланды. Сондай-ақ, білімді насихаттау мақсатында БҰҰ 9 желтоқсан – Халықаралық сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес күнін белгіледі.
Қазақстанда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес тарихын екі кезеңге бөліп қарастыруға болады
Бірінші кезең – «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 2 шілдедегі №267-І Заңы қолданыста болған 1998 жылдан 2015 жылға дейінгі кезең. Бұл кезеңді мемлекеттік қызметтерді алу кезінде күнделікті сыбайлас жемқорлыққа ықпал ететін жағдайларды жою үшін күрес жүргізілген уақыт ретінде сипаттауға болады.
Қазақстандықтар білім беру және медициналық мекемелерде, соның ішінде құқық қорғау органдарында анықтама алу және мемлекеттік қызметтерді алуды жеделдету барысында сыбайлас жемқорлық фактілеріне жиі тап болды. Қазіргі уақытта «Электрондық үкімет» арқылы онлайн форматта мемлекеттік қызметтерді, мысалы, мекенжай анықтамасын, жеке куәлікті немесе төлқұжатты және тағы басқаларды алуға болады. Бүгінгі таңда мемлекеттік қызметтердің 80 пайыздан астамы egov.kz порталы мен Халыққа қызмет көрсету орталықтары арқылы көрсетіледі.
Екінші кезең 2015 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін қолданыста бар жаңа заң – «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 18 қарашадағы №410-V Заңы қабылданған кезеңді қамтиды. Бұл құжат Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің принциптері мен әдістерін қайта қарастырады.
Жаңа заң өте маңызды трансформацияны қамтиды – репрессиялық әдістер мен жазалау шараларынан сыбайлас жемқорлықтың жағдайлары мен себептерін жоюға кезең-кезеңімен көшу деп ұққан жөн. Бұл бизнестегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың бастауы болды. Лауазымды тұлғалардың мемлекеттік сатып алуға қатысу кезінде пара алу, пара беру, «қайтарып алу» фактілері ерекше бақылауға алынды. Ақша айналымы миллиардтаған АҚШ долларымен есептелген келісім-шарттарды жасау кезеңінде квазимемлекеттік сектор да назар аударды.
Сондай-ақ, осы кезеңнің өте маңызды сәті «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі» сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметінің мамандандырылған уәкілетті органы – Антикордың құрылуы болды. Бұған дейін өз құзыреті шегінде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды анықтау, жолын кесу және алдын алуды ұлттық қауіпсіздік органдары, ішкі істер органдары, прокуратура, мемлекеттік кірістер, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің шекара қызметі жүзеге асырды.
Жаңа Заңның күшіне енуімен сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің негізгі субъектісіне айналды. Бүгінгі күні пара алу фактілерімен тікелей Антикор айналысады. Агенттік өз кезегінде Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынады және есеп береді. Агенттіктің бөлімшелері Қазақстанның облыс орталықтарында да өкілдік етеді.
Нақты статистикаға жүгінсек, өткен жылы сыбайлас жемқорлықпен күресіп, оның деңгейін дүниежүзінде зерттейтін халықаралық Transparency International ұйымының сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексінде Қазақстан 180 елдің ішінде 102-орынға ие болды. Transparency International қолданатын 0-ден 100 балға дейінгі шкала бойынша, 0 – сыбайлас жемқорлық деңгейінің жоғарылауын, ал 100 – сыбайлас жемқорлық эпизодтарының мүлдем жоқтығын білдіреді. Қазақстан Республикасы 37 балл жинады. Осындай деректермен еліміз Орталық Азияда көшбасшыға айналды.
Transparency International ұйымының мәліметінше, жалпы әлемдік қоғамдастық пандемия кезінде халық пен бизнесті қолдау бойынша кешенді шаралар қабылдаған Қазақстан басшылығының қызметін оң бағалайды. Соның ішінде ел үкіметі сыбайлас жемқорлық қылмыстарын жасағаны үшін жауапкершілікті күшейтетін түзетулер қабылдады. Алайда қазақстандық шенеуніктердің ашықтық пен денсаулық сақтау шығындары туралы ақпаратқа қол жеткізуге байланысты демократиялық бостандықтарын бұзды, журналистердің, сондай-ақ құқық қорғаушылар мен азаматтық қоғам өкілдерінің қызметіне негізсіз шектеулер жасады. Сонымен қатар, ASPIR Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, 2021 жылдың соңына қарай ел азаматтарының коррупцияға қарсы агенттік қызметкерлеріне сенімі шамалы өсті – 25-пайызға дейін, ал бөлім жұмысының заңдылығына сенімді еместердің пайызы 1,8 деңгейінде қалды.
Transparency International ұйымының зерттеуіне сәйкес, Қазақстан Республикасы Президентіне тікелей бағынатын Антикор денсаулық сақтау және ауыл шаруашылығы салаларына баса назар аударған. Ал мұнай-газ, қаржы және құрылыс салалары оның назарынан тыс қалып келген.
«2022 жылдың алғашқы алты айында 1200-ден астам сыбайлас жемқорлық қылмысы тіркеліп, 750-ге жуық лауазымды тұлға әшкереленді. Көлеңкелі экономикамен күресудің тиімді жолдарының бірі Қазақстанның Еуропа Кеңесінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы қылмыстық-құқықтық конвенциясына қосылуы болмақ». – деді Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің төрағасы Олжас Бектенов сол тұста.
Салыстыру үшін айтайық, 2021 жылдың бірінші жартыжылдығында 1005 сыбайлас жемқорлық қылмыс жасалып, 658 азамат қылмыстық жауапкершілікке тартылды, бұл оның алдындағы жылмен салыстырғанда сыбайлас жемқорлық қылмыстары санының артқанын көрсетуі мүмкін.
«Сыбайлас жемқорлықпен күресудің ең тиімді әдісі, менің ойымша, тек қана Қылмыстық кодекс болуы керек және солай болып қала береді. Онда парақорлыққа барғандарды қылмыстық жауапкершілікке тарту, нақты жазаға кесу, кейіннен мемлекеттік қызметке тыйым салумен бас бостандығынан айыру қаупі қарастырылған. Бұл – ең тиімді әдіс. Алайда, 1990-2000 жылдар туралы айтатын болсақ, әрине, сыбайлас жемқорлықтың құрамдас бөлігі бүгінгімен салыстырғанда айтарлықтай төмендеді, бірақ соңғы бірнеше жылда сондай айырмашылық жоқ», - дейді Астанадағы заң кеңесшілері палатасының құрылтайшысы Төлеген Болтанов.
Қазақстандық және шетелдік зерттеушілер халықтың басым бөлігі бейтарап болғанымен, кейде тіпті сыбайлас жемқорлыққа өздері баратынын айтады. Бұл да осы құбылыспен сәтті күресуде елеулі кедергі тудырады. Сыбайлас жемқорлық қоғамның, мемлекеттің және жекелеген азаматтардың мүдделеріне орасан, кейде орны толмас залал келтіретіндіктен, мемлекет үшін сыбайлас жемқорлықтың зардаптарының бір бөлігі ғана. Себебі, сыбайлас жемқорлық мемлекетке өзінің бірінші кезектегі міндеттерін орындауға мүмкіндік бермейді. Сонымен қатар тікелей шетелдік инвестицияларды тартуда биліктің жоғары эшелондарының сеніміне нұқсан келтіреді, олардың заңдылығына күмән тудырады, сот жүйесіне деген сенімді кемітеді, жалпы демократияға қауіп төндіреді, халықты сайлауға қатысу ынтасынан айырады.
Мұндай олқылықтарды жою кешенді шаралар қабылдауды талап етеді, атап айтқанда:
- азаматтардың сыбайлас жемқорлыққа теріс көзқарасын қалыптастыру қажет;
- мемлекеттiк қызметшiлердiң, оның iшiнде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске тiкелей қатысатын органдар мамандарының қаржылық қамтамасыз етiлуiн арттыру керек;
- құқық қорғау органдары қызметкерлерінің кәсіби деңгейін жетілдірген жөн;
- лауазымды тұлғалардың кірістеріне және олардың қызметінің заңдылығына бақылауды қамтамасыз ету қажет;
- сыбайлас жемқорлық қылмыстары үшін жауапкершілік пен жазалаудың бұлтартпастығын қамтамасыз ету керек;
Биліктегі адамдардың артықшылықтары заңмен нақты белгіленуі, олардың қызметін жүзеге асыру үшін қажетті минимумнан аспауы аса маңызды.
Сыбайлас жемқорлықпен табысты күресу үшін мұқият зерделеу және талдау, оның ішінде шет елдердегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес тәжірибесін талдау шаралары тұрақты жүргізіліп тұрғаны жөн. Мысалы, жемқор шенеуніктердің деректер базасын қалыптастыруға болады.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте бірқатар белгілі қиындықтар бар, бірақ онымен құқықтық мемлекеттің қалыпты жұмыс істеуі үшін күресу кезек күттірмейді. Онымен күрестің табыстылығы дұрыс көзқараспен, шаралар кешенімен және сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатпен айқындалады. Бұл күресте мемлекет пен азаматтық қоғамның өзінің күш-жігерін біріктіру, осы қоғамның құқықтық санасын көтеру қажет.
Қазіргі таңда Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің, әсіресе, елден заңсыз жолмен шығарылған және тәркіленген қаржы активтерін қайтаруға қатысты қылмыстық істерді тергеп-тексеру бағытында белсенді жұмысын көріп отырмыз. Жұмыстың нәтижесі – атышулы қазақ олигархтарының тергеу изоляторларына қамалуы және абақтыға жабылуы болды. Біз бұдан агенттіктің алдағы уақытта сыбайлас жемқорлықты барынша азайтуға қалай бет бұрып жатқанын көріп отырмыз.
