М. В. Льоса
– Осынау әңгімең белгілі бір дәрежеде өзің айтқан: «жазушы қашанда өзінің жеке тәжірибесіндегіні жазады» деген сөздеріңнің дәлелі сияқты. Бірақ «Жүзжылдық жалғыздықты» оқымағандар, сені автобиографиялық кітаптар жазады деп ойлауы бек мүмкін. Ал осы романда Габриэльдің атасы басынан өткерген және атасының бала кездегі Габриэльге айтқан тарихынан бөлек, өзге де таңданарлық нәрселер бар: мысалға, қызды қала үстімен алып ұшатын кілемдер; көк төсіне көтерілетін әйел сияқты мұнда мыңдаған қызықты әрі таңғалдырарлық дүниелер көп. Кітапқа материалды жазушы өз жеке тәжірибесінен алатыны күмәнсіз. Бірақ мұның да екінші жағы бар, бұған қиялдау, ойша көзге елестету арқылы жазуды жатқызып көрейік. Осы турасында айтып көрсең. Қысқаша айтқанда, романдарыңның жарық көруіне қандай кітаптар әсер етті, қай кітаптарды оқу арқылы белгілі бір романды жазу туралы ой келді ме?
[caption id="attachment_20251" align="alignleft" width="133"]
Гарсиа Маркес[/caption]
– Мен Варгас Льосаны жақсы білемін және оның әңгіменің ауанын қайда бұрып әкеле жатқанын да аңғарған сияқтымын. Ол менің, мұның барлығы рыцарлық романдардан шықты деп айтқанымды қалайды. Белгілі бір шекке дейін оныкі дұрыс, өйткені менің сүйікті әрі оқып, мәңгілік таңғалып өтетін кітаптарымның бірі – «Уэльстік Амадис». Мен бұл кітапты адамзат тарихындағы ең ұлы кітаптың бірі деп білемін (Марио Варгас Льоса «Рақымды билеушіні» артық көрсе де). Бірақ таласпай-ақ қоялық. Егер есіңде болса, бірде сөз еткеніміздей, рыцарлық романдарда баяндау үшін қанша кесу керек болса, рыцардың басын соншама кеседі. Айталық, романның үшінші бөлімінде ұлы соғыс болып, сол соғыста рыцардың басы шабылуы керек болады және орнынан басты допша домалата салады, ал төртінші бөлімде рыцар қайтадан мойнындағы басы орнында келеді, ал тағы керек боп жатса, келесі бөлімде қайтадан шабады. Ал бұл баяндау еркіндігі рыцарлық романдар кеткенде, қоса ере кетті.
– «Жүзжылдық жалғыздықты» оқи отырып, бір бөлімнен маған романның кілті секілді көрінген бір сөзді кездестіріп қалдым. Ол – сен таңданатын достарың мен өз кітабыңда жасырын құрмет көрсететін авторларың сынды өзге жазушылардан алған кейіпкерлердің аттары сияқты әдейі қолданылған сөз болар. Полковник Аурелиано Буэндианың отыз екінші соғысы туралы бөлімді оқып отырып, полковниктің Неерландия деген жерде тізе бүгу туралы қол қоятын көріністің үстінен шықтым және маған бұл Неерландия деген сөз рыцарлық романдармен қарым-қатынасты тудыратындай көрінді. Тіпті, бұл сөз «Амадистағы» қала немесе бір шағын мекеннің атауы деп те ойлаймын. Бірақ ойымды, мен сенің жала жабылған осынау кітапқа деген құрметің, естелігің деп шештім.
– Жоқ, сөз тек қана латынамерикалық шындық пен барынша ұлы рыцарлық роман арасындағы ұқсастық жайында жүруі мүмкін, бірақ мұндай жаңсақтық пен жаңылыстық жолына түсу оп-оңай, шын мәнінде, Колумбиядағы азамат соғысы Неерландиядағы бітімге қол қоюмен аяқталғанын білу қажет. Және тағы бір мысал. Менің кітабымды оқығандар біледі, герцог Мальборо полковник Аурелиано Буэндианың адьютанты болып жүріп, Колумбиядағы азаматтық соғыста жеңіліс тапты. Ал шындығында іс былай болған еді: біз бала кезімізде өзге де балалармен бірге «Мальбрук жорыққа жиналды» әнін шырқайтынбыз. Бірде әжеме келіп: «Мальбрук деген кім? Ол қандай соғыстың жорығына жиналып жатыр?» – деп сұрағаным бар. Сонда әжем, бұл сұрағыма ешқандай ой тоқтатпастан жай ғана: «Ол мырза менің атаммен бірге соғысқан», – деді. Кейін, Мальбрук дегендері – герцог Мальборо екендігін білгеннен кейін, оқиғаның барлығын әжем айтқандай қалыпта қалдыруды жөн көрдім.
– Әдебиеттегі реализм туралы сөз қозғауға болатын шығар. Өмірден алынған, шынға саятын оқиғалар өтетін, ал бір қарағанда, көкке көтерілетін қыз бен отыз екі соғыстың түйінін шешіп, талқандаған, бірақ өзіне ешбір залал келмеген жандар жүретін сенің кітаптарың секілді шығармаларды оқығанда, оқырмандар арасында «Реализм деген не? Оның қамтитын аумағы қандай?» деген сұрақтар айналасында көптеген таластар туып жатады. Бір сөзбен айтқанда: сенің кітабыңда сенуге қиын көріністер көп. Бұл, әрине, поэтикалық, қияли оқиғалар, бірақ, ол маған бұл кітапты фантастикалық немесе реалистік емес деп атауға құқық бере ме, оны да білмеймін. Жалпы, сен өзіңді фантаст-жазушы немесе реалист-жазушының қайсысына жатқызасың немесе мүлдем, мұндай шек қоюға болмайды деп ойлайсың ба?
[caption id="attachment_20254" align="alignleft" width="291"]
Варгастың жалынды шағы[/caption]
– Мен ойлаймын, «Жүзжылдық жалғыздық» романымда басқа шығармаларға қарағанда, мен реалист-жазушы ретінде көрінемін. Өйткені, менің ойымша, Латын Америкасында бәрі де мүмкін, бәрі де рас, шын. Латын Америкасында болған шын оқиғаны жазушы кітапқа аударғанда қандай мөлшерде жолы болды? Бұл енді техника алдындағы сұрақ; олар кітап кейіпкерлеріне айналғанда оқырман оған сенбеуі мүмкін. Мәселе мынада, біз, латынамерикалық жазушылар, қандай әдемі, ұлы ойлар әжелеріміз құрастырған әңгімелерде жататындығын, ал балалар осы ойларға сенетінін түсінеміз. Олар әсіресе, балаларға осы болмаған нәрсені айтады, ал балалар мұның қалай да болса жарыққа шығуына көмектеседі, ал бұл – «Мың бір түндегідей» әдемі дүние. Бізді ғажайыпқа толы, таңғаларлық нәрселер қоршап тұр, ал жазушылар болса маңызы аз, күнделікті оқиғалар турасында айтудан жалықпайды. Бізге тілмен және жеткізе білу жолдарымен жұмыс жасау керек. Өйткені латынамерика әдебиеті – күнбе-күн таңданарлық нәрселер болып жатқан латынамерикалық өмірге сәйкес. Мысалы, отыз екі азаматтық соғыстың түйінін шешкен полковниктер мен одан жеңіліс тапқандар шындығында бар немесе айталық, есімі есімде жоқ, сорпа, ет, балыққа қою арқылы тамақта удың бар- жоқтығын анықтайтын маятник ойлап шығаратын диктатор шын мәнінде бар. Диктатор, егер маятник сол жақ бағытқа ауып кетсе, ол тамақты жемей, егер оң бағытқа ауса – бірден өзіне қабылдап отырған. Міне, бұл диктатор өте ақылды адам болған: елде шешек ауруы тарағанда денсаулық сақтау министрі көмекшілерінен не істеу керектігін сұрап дағдарыпты, сонда ол: «Мен не істеу керегін білемін, ел ішіндегі бүкіл қоғамдық орындардағы жарық шамдарын қызыл қағазбен орап қойыңдар», – депті. Сөйтіп, елдегі барлық шамдардың қызыл қағазбен оралған да уақыттар өткен екен. Осыған ұқсас түрлі жағдайлар Латын Америкасында күнде болып жатады, ал латынамерикалық жазушылар оларды суреттеу үшін, сонымен бірге шындық ретінде қабылдау үшін үстелге отырғанда, былайша: «Бұл мүмкін емес, бұл есі ауысқандық» немесе осы тәрізді баяндап, сөзбен қақтығысқа түсіп кетеді. Біз латынамерикалық ақиқатты ақылмен түсіндіріп әкелуге тырысамыз. Ал бұл арқылы бұрмалауды бастаймыз. Мен оны ашық қабылдау керек деп санаймын. Өйткені бұл – әлем әдебиетіне жаңа бірдеңе бере алатын сондай бір ақиқи нәрсе. Мұндайда алдымызда жазушы тұрғызатын іргетастың екі бірдей элементі тұрады: жеке бас тәжірибесі және мәдениет тәжірибесі, яки оқу. Бірақ сенің кітаптарыңда үлкен қиялдан басқа тоқтаусыз көз алдымызға елестетуден және әрине, романды техниканың иелік етуінен бөлек маған үлкен әсер қалдырған тағы екі қозғаушы күш бар: кішкене фантастикалық шындық пен күнделікті, тұрмыстық шындық. «Жүзжылдық жалғыздық» романында сонымен қатар, әлеуметтік-тарихи шындық та бар. Соның ішінде полковник Аурелиано Буэндианың соғыстары белгілі бір түрде Колумбия тарихының бір кезеңін көрсетеді. Енді әңгіме таза ойдан шығарылған әлем туралы емес, өте нақтылы шын дүниелердің байланысы турасында өрбіп келеді.
[caption id="attachment_20253" align="alignleft" width="220"]
Әлемге әйгілі Маркес[/caption]
– Осынау барлық өзгеше оқиғалар өтетін Макондо тіршілігінен латынамерикалық мәселелер көрініп жатады. Макондо – бұл, алдымен авантюристер, кейін шетелдік мекемелер қызығушылық танытқан банан егістігі орналасқан қыстақ. Романда Латын Америкасының отарлық қанаушылығы үлкен шеберлікпен суреттелген тарау бар. Сірә, бұл сенің шығармашылығыңдағы жаңа элемент секілді. Осы турасында айтып бермес пе екенсің?
– Банан егістігі туралы бұл тарих расында да шын. Шамасы, Латын Америкасындағы осынау біртүрлі жер үлесінде орын алатын шын оқиғалар қашанда қияли сандыраққа айналып отырады, бұл банан егістігінің тарихында қандайлық болды, ол сондайлық ауыр және жанға қатты батады. Қыстақта банан мекемесі құрылғаннан кейін мұнда дүниенің әр бұрышынан адамдар ағылып келе бастады. Және қызық көрінуі мүмкін, сонда да айтайын, Атлант мұхиты жағасында орналасқан Колумбияның кішкентай қыстағындағылар барлық тілде сөйлеген де уақыт болған. Адамдар бір-бірін түсінбесе де, сондай бір гүлдену басталған, иә, нақтырақ айтқанда, гүлдену деп аталатын, адамдар қағаз ақшаларды өртеп, кумбияны (колумбиялық би түрі – ауд.) көңілді билеуді бастаған. Кумбия биі жарық шам арқылы биленеді және сол кездерде банан егістігінде қарапайым күндік жұмыс жасайтын жұмысшылар қағаз ақшаларды шамға өртеп билеген. Бұл, әрине, ашу-ызаның көрінісі; өйткені күндік жұмысшы егістіктен айына екі жүз песо (бірқатар елдердің ақша бірлігі – ауд.), ал алькальд (араб. Ал-кади-төреші) пен жергілікті өзін-өзі басқару соты бар-жоғы алпыс песо алып отырған. Сондықтан да ел басында оңған билік болмады, банан мекемелері ол билікті «садақа» беріп сатып ала беретін, билікті алған соң әділ сот пен барлық билік түрлеріне иелік етті. Бірақ адамдар есін жиып, барлық жұмыскерлер ұсақ-түйек қажеттілікке дейін талап ете бастады. Содан соң ауруына шағынған әрбір адамға медициналық қызмет көрсету есебінен көк дәрі беріліп отырды. Қатарға тұрған науқастардың әрбірінің ұртына көк дәріден тастап отырған медбикелердің бұл ісі күнделікті дағдыға айналғаны сондай, кезекке тұрған балалар ауыздарынан дәріні суырып алып, ұзын билетке таңбалап беретін. Және тағы бір нәрсе орын алды: бірде банан мекемесінің пароходы Санта- Мартаға келіп, банандарды артып, оны Жаңа Орлеанға алып кетті, ал қайтып келер жолда жүксіз келді. Мекеме басшылығы қайтар жолдың шығынын қалай ақтау керектігін ұзақ ойлана алмады. Мекемеге тиесілі тауарларды дүкендерге апарып, ал жұмыскерлерге жалақыны ақшамен емес, осы дүкендерден зат алатындай етіп чекпен төледі. Ешкімнің пікірімен санаспастан, жұмысшыларға тек мекемеге жеткізілетін тауарлар ғана сатылатын дүкенге төлеп құтылатын бондар (жергілікті өкіметтің уақытша ақшасы – ауд.) беріп отырды. Дегенмен, жұмысшылар ақшамен төлеуді талап етті. Содан соң айналасының құтын қашырған ереуіл басталып, дауды басу үшін билік әскер шақыртты. Жұмысшылар теміржол бекетіне жиналғанда даудың шешімі ретінде министр келеді деп болжаған; әскерилер жұмысшыларды қоршап алып, олардың тарап кетуіне бес минут уақыт берді. Бірақ ешкім кетпей, ақырында соғыс басталды. Мен романыма енген бұл тарих туралы, осы оқиғадан кейін он жылдан соң білдім; оқиғаның осылай болғандығын айтқандар табылды, ал кей адамдар бұлай болған емес деп бақты. «Мен ол жерде болдым және білемін, өлгендер болған емес. Адамдар жай ғана тарасты, расымен де түк те болған жоқ» деді біреулер. Ал басқалар жапа шегіп қайтыс болғандар болғанын, бір адамның қайтыс болғанын өз көзімен көргендерін айтты, оған сенімділігін дәлелдеп бақты. Мәселе мында, Латын Америкасындағы жоғары үкіметтің қаулысымен жұмысшыларға үш мың адам өлімі болған бұл оқиғаны ұмытуға күштеуі мүмкін ғой... Бұл сандырақ секілді көрінер, бірақ күнделікті шын дүние.
– Бір кездері Бразилия билігі жоғарғы үкімет қаулысы күшімен жұқпалы аурудың таралуының алдын алыпты...
– Біз сол баяғы ісімізбен қайтадан айналысып кеттік: Мысал іздеп, оның мыңдағанын тауып алдық.
– Яғни, жұмысшылар өлімінің көрінісі – тек қана тарихи дерек емес, сонымен бірге...
– Менің романымда жұмысшыларды ату туралы мақұлдаған үкімет қаулысының номері, оған қол қойған генералдың фамилиясы және сонымен қатар оның хатшысының есімі де келтірілген. Бұл деректер Ұлттық архивтен алынды, ал енді осыны менің романымнан оқып, өсіріп жазған деп ойлайды.
– Қызық, жұмысшылар өлімі суреттелген бұл көрініс ойдан жасалған, қолдан құрастырылған дүниеге ешқандай ұқсамайды. Кітаптың ғажайып көріністері бар біраз жерлерге Ом керемет кіре алған. Бұған дәлел, осы соғысты бастан өткерген бір жан қайта тіріледі. Біз соңына дейін ол қайта бас көтерді ме, өлтірілді ме, аман қалды ма, оны білмейміз. Барлық эпизодқа шыдаған екі жақтылықты тудырып отырады, бұл өте қызық.
– Мысалы, Эмилиано Сапато өлтірілгенде, Мексикада ешкім сенген жоқ.
– Менің ойымша, жазушы жұмыс жасайтын шикізаттар көзі жөнінде әңгімелесіп, шығарма жазуға керек материалдар: жеке тәжірибе, мәдениет тәжірибесі, тарихи және әлеуметтік деректер екендігін білдік. Ең ауыр мәселе – бұл шикізаттарды әдебиеттің қалыбына құю, осынау барлық материалдарды көркем шығармаға қалай айналдыра білуде ғой.
– Бұл енді таза әдебиет мәселесі.
– Сенің алдыңда тұрған айту, жеткізу тәсілдері таңдауы мен тілдің мәселелері турасында аз ғана айтып өтсең...
– Әлбетте. Мен «Жүзжылдық жалғыздықты» он жеті жасымда жазып бастадым.
– Неге осы әңгімені сенің алғашқы кітаптарыңнан бастамасқа? Ең алғашқы...
– Онсыз да ең алғашқы кітабым – «Жүзжылдық жалғыздық». Мен оны жазып бастағанда, кенет, мұның өте ауыр жүк екенін сезінгенім бар. Мен қазір айтқан әңгімемді сол кезде-ақ айтқым келген.
- Сонда, сол жасыңда да Макондо тарихын айтқың келді ғой?
– Тек қана айтқым келген жоқ, романның бетін ашқан алғашқы абзацты жаздым да. Бірақ мен бұл «жүкті» көтере алмайтынымды түсіндім. Өзімнің әңгімелеп отырғаныма сенген жоқпын, бірақ түсінгенім: осының барлығы шындық екені; мен техникалық жағынан: әдеби тәсілдерді, жазу мәнерін орын-орнына қоймау арқылы қиындыққа түскенімді түсіндім. Сол кезде осы кітапты жазуды қойып, төрт кітап жазып тастадым. Мен үшін басты қиындық – әрқашан оқырман менің әңгімеме сену үшін керек үндестік пен мазмұн мәнерін табу болды.
– Сен он жеті жаста осынау кітапты жазуды ойладың, сол кезде өзіңді жазушы ретінде сезіндің бе? Әдебиет тағдырыңа айналар деп ойладың ба?
– Қазір ойласам, менің жазушылық өміріме шешуші оқиға болған бір жағдай болыпты. Мен сегіз я он жасымда, біз, яғни менің отбасым Аракатакадан кеттік. Біз өзге мекенге кетіп, мен он бес жасқа толғанда, сол баяғы өлілер мекендеген үйімізді сату үшін анам Аракатакаға жиналды. Сол кезде анама: «Мен сенімен біргемін», – дедім. Аракатакаға келгенде, онда барлығы өз орнында, тек аз ғана өзгергенін көрдім. Бұл маған рухани қозғау болды. Келгенде бұрын маған кең көрінетін көшелер енді қысқарған, үйлер бұрынғыдай биік емес, уақыт пен қараусыз қалғандық бәріміздің осыған көзімізді жеткізуге әкеліп соқты; терезе жабығынан сығалап үйдегі аялдаманы да көрдік: бәрі де баяғы қалпы, тек он бес жылға ескі. Бұл өте ыстық әрі шаңды, тозаңды ауыл болатын. Мұнда жеңіл тозаңдар қалықтап жүретін сұмдық шаңқай түс тұрып алады. Бірде, бұл қыстаққа су қыспақты мұнара салуды шешті – олар жұмыс жасауға тек түнде келетін, себебі күндіз қызып тұрған құрал-саймандарды қолға алу мүмкін емес-тін. Біз анамызбен осы ауыл арқылы өткенде, көшелерде тірі жан жоқ, құдды, сағым арасынан өткендей болдық. Бұл қыстақта мен уақыттың қалай өткендігіне қарағандағымдай сезімді анамның да басынан өткергеніне сенімдімін. Біз бұрышта орналасқан дәріханаға келдік. Біраз отырған соң, бір ханым шықты. Анам сол әйелге жақындап келіп: «Қалай тұрып жатырсың, өкіл шеше?» дегенін естідім. Ол басын көтергеннен кейін, олар дәл жарты сағаттай құшақтарын жазбастан жылады. Олар бір-біріне ештеңе деместен, тек үнсіз көзден моншақтарын төге берді. Осы сәтте маған осы «сахнада» болған уақиғаны қағазда баяндау туралы ой келді.
– Бірақ алдымен жазудан бұрын, сен өзге істермен айналыстың, солай ғой? Бастапқыда өзіңді әдебиетке толықтай арнай алмай, журналистикамен шұғылдандың. «Жүзжылдық жалғыздық» жазылғанға дейін журналистикадағы жұмысыңды әдебиетпен қалай байланыстырдың?
– Мен оларды тіптен байланыстыра алған емеспін. Өйткені, журналистиканы екінші сатыдағы жұмысым, күнелтудің құралы деп санадым. Менің жазушы болғым келді, бірақ өзге дүниенің есебінен өмір сүру керек болды.
– Қалай ойлайсың, бұл қатар алып жүрген қызметің сенің қабілетіңе кесірін тигізді ме, әлде керісінше, жағдай жасауға көмектесіп, тәжірибе берді ме?
– Байқаған болсаң, мен ұзақ уақыт бойы қосымша қызметтер маған көмектесті деп ойлап келдім, бірақ, шын мәнінде олар жазушыға зияннан өзге ештеңе де әкелмейді екен. Сен жазғың келеді, бірақ өзге дүниелер саған кері әсер етеді, істемеуге болмайтын істерді алдыңа көлденең тартады да отырады. Мен осыған дейін айтылып келген: жазушы жақсы жазу үшін сынақтарды өткеру керек, кедейлікті бастан кешіру керек дегендерге келіспеймін. Мен бар шындығым, бар адалдығыммен былай ойлаймын: егер үй мәселесі мен экономикалық мәселелердің барлығы шешіліп тұрса, денсаулығы жақсы болып, әйелі мен балаларында бәрі бірқалыпты болса, жазушы әрине жақсы жазады. Нашар экономикалық жағдай шығармашылыққа көмектесуі мүмкін, өйткені жазушы тек жазуды ғана қалайды, ол үшін әрине, бүкіл мәселелері шешіліп тұруы қажет. Және тағы бір нәрсе: мен жазушы ретінде күнкөрісімді жақсартар едім: арнаулы стипендиялар, жәрдемақылар, жазушылар үшін ойлап тапқан көмектің әр түрін алып дегендей, бірақ мен ондайлардан түбегейлі бас тарттым және біз бұл арқылы жаңа латынамерикалық жазушылар деп аталатындардың рөлін атқарып кететінімізді білемін. Жазушы жәрдемақыны абырой сезімімен қабылдай алмайтынын білеміз, сондықтан кез келген жәрдем ақшаны осылай не басқаша міндеттейді.
– Жәрдемақының қандай түрі? Себебі, қайсыбір қоғамдарда жазушыны оқиды, қорғайды, тамақтандырады, ал енді бұл жәрдемақы берудің бөлек, өзгеше түрі...
– Біздің латынамерикалық жүйемен байланысты қаз-қатар тізілген қиындықтарға қарай итермелеп отырғаныңды түсіндім. Бірақ сен, Кортасар да, Фуэнтес те, Карпентьер де және тағы басқалар жиырма жыл бойына оқырман бізді тыңдайды дегенді дәлелдеу үшін мүйіздерің шыққанша үріп бақтыңдар. Латын Америкасында, біз, жазушылар тек қана оқырмандардың есебінен өмір сүре аламыз, бұл, біз жазушылар қабылдай алатын көмектің жалғыз түрі екендігін дәлелдеуге тырысамыз.
– Қазір көбі латынамерикасындағы романдарда күмәнсіз, жаңалық жоқтығын, мұның рас екендігін айтуда. Соңғы он-он бес жылда қызығарлық ештеңе туылған жоқ. Маған латынамерикалық оқырмандарда латынамерика жазушылары туралы теріс ұғым туған сияқты көрінеді. Оқырманның ойынша: латынамерикалық жазушы – нашар, өйткені латынамерикалық жазушы болған соң, әрине, егер тек керісінше екенін дәлелдемесе. Және керісінше, еуропалық жазушы жақсы, егер ол да жақсы екенін дәлелдесе деп ойлап келді. Ал қазір барлығы да керісінше. Латынамерикалық авторлардың оқырман саны біраз жоғары сатыға көтерілді, латынамерикалық романшыларда ақиқатында, Латын Америкасында, Еуропада, тіпті, АҚШ- та да таңданарлық көлемде оқырмандар пайда болды. Олар латынамерикалық романшыларды оқиды әрі оларға тілектестікпен кері оралып соғады. Бұл неге байланысты? Не орын алды? Сенің ойың?
– Өзің елестетіп көрші, мен білмеймін. Мен турасында қорқып отырмын. Жалғыз ғана себеп бар деп ойлаймын...
– Сен латынамерикалық романның өрлеуі – негізінде, алдыңғы жазушылардың мақсатты түрде өзінің қабілетін көбірек іздейтініне, яғни өзін көп құрбандыққа беретініне байланысты деп ойлайсың ғой...
– Мен, бұл бұрын біз сөз еткен себепке байланысты деп ойлаймын. Ең бастысы – бұл, өзінің жазушылық қабілетін іздеу екендігін біз түсіндік және оқырмандар да мұны ұқты. Нағыз «бомба» – жақсы кітап пайда болған, және оған оқырмандар пайда болған сәт шығар...
– Осы «бомба» айналасында өзіңе тағы бір сұрақ қойсам. Оқырмандар санының артуы мен латынамерикалықтардың өз еліміздің жазушыларына қызығушылығы – бұл қуанарлық дерек. Жазушы ретінде барлық құрлықтағы проза деңгейінің кенет өрлеп, үдеп кетуін қандай себептермен байланыстырар едің?
– Мен, міне, былай ойлаймын: егер оқырман қандайда бір жазушыны оқыса, оқырман мен жазушыда ортақ үйлесімділік бар деп түсіндіруге болады. Шамасы, діттеген нысанаға тигізген секілдіміз...
– Тағы бір тіптен қызық дерек бар: қазіргі «сәнді» латынамерикалық авторлардың көп бөлігі шет елде тұрады. Кортасардың Францияда өмір сүріп жатқанына он екі жыл, Фуэнтес Италияда тұрады, тіпті, сенің өзің де, қателеспесем, Колумбиядан тыс он екі... он төрт жылдай тұрдың. Өзге мысалдарды келтіруге болады. Бұл туралы көп адамдар бәріне де таныс алаңдаушылықпен сұрап жатады. «Бұл жазушыларды шындықты суреттеген соң, ерікті қуғынмен әкетіп жатқан жоқ па? Олар өз елінен қол үзгендіктен соңында болашақтары бұрмаланып кетпей ме? Бұл ойланбағандықтан болса да, өз елінің шындығының бұрмалануына әкеліп соқпай ма?» деп сұрап жатады.
– Маған, Колумбияда жүргенде, жоқ, расында, университетте жүргенде осы сұрақты жиі қойды. Колумбияда неге тұрмайтынымды сұрағандарға «Мені Колумбияда тұрмайды деп кім айтты?» деп жауап беріп жүрдім. Шынында да, Колумбиядан он төрт жыл бұрын кеттім, әлі сонда тұрамын, өйткені өз жерім туралы барлық ақпаратты алып отырмын: ондағы жағдайдан хат арқылы, газет арқылы әрқашан хабардармын. Барлық «сәнді» латынамерикалық романшылардың шет елде тұруына менің ойымдағы себеп әсер етті ме, білмеймін? Өз басым Колумбиядан тыс тұруды неге қалайтынымды білемін. Өзге елдерде мұндай ма, білмеймін? Әйтеуір Колумбияда жазбай жатып жазушы атанасың, дәлірек айтқанда, әдебиетке ілгері қадамыңды жасамай жатып- ақ, сен жарыққа шығарған алғашқы әңгімеңнен табысқа ие болсаң, жазушы болып шыға келесің. Ал иеленген атақ- даңқың сені биікке шығандатып, жұмыс жасау үшін үлкен кедергі болады, ал біз бәріміз, кітаптарымыз күнкөрісімізді қанағаттандырмайынша, қазіргі таңда өзгелердің арзанқол жұмыстардың есебінен өмір сүруге тиіспіз. Шет елде жазушы бұл тұрғыда «жалғыздықты» қажетіне жаратады. Мен Парижде шөлмек саттым, Мехикода сценарийстің атын көрсетпей телебағдарламаға сценарийлер жаздым, яғни Колумбиядан істемеген дүниелерімді жасадым. Мен шекарадан тыс мұндайды керемет жасаймын, солай болғандықтан да болар, өз елімде мен не арқылы өмір сүретінімді білмейді. Маған жазуға мүмкіндік беретін қандай іс болса, мен соны ойланбай, істеуге даярмын, ал бұл маған қызық жалғыз ғана жол. Және дүниенің қай бұрышынан табылсам да, мен әрқашан колумбиялық роман, латынамерикалық роман жазамын.
– Өзің қозғаған тақырыптарың төңірегінде өзіңді «латынамерикалық романшы» деп ойлайсың ба? Бұл сұрақты өзіңе әдейі қойып отырмын, өйткені, бұл турасында Борхесті дәлел ретінде меңзеп жатады. Оның шығармаларының көп бөлігі аргентиналық деп санауға тіптен келмейтін тақырыптарды арқау еткен.
– Мен Борхестен латынамерикалыққа тән ештеңе де көрмеймін. Мен «Кортасар – латынамерикалық жазушы емес» деген әжептеуір көп таралған пікірдің жақтасы болғандықтан осы түйінге келіп тоқтадым. Мен «өзіммен бірге ұстаған» өз ойымды Буэнес-Айрестен келген бойда толықтай өзгерттім. Мұхит пен ұсақ ауылдардың аралығынан орын тепкен, еуропалық алып қала – Буэнес- Айреспен танысқанымда, Кортасардың кітабында өмір сүретін жандай әсерге қалдым, қысқаша айтқанда, Кортасарда еуропаландырылған көрінгенімен, бұл – сол ақиқатындағы Буэнес- Айрес. Менде ол жақта үлкен таңданыс болды, себебі Кортасардың кейіпкерлерін барлық жерден, тіпті, кез- келген бұрыштан кездестіруге болады. Бірақ мен Кортасарды – латынамерикалық терең жазушы деп нақты айта аламын, ал Борхес жайында дәл осылай дей алмаймын...
– Бұл – Борхестің шығармашылығы туралы айтқандағы қарапайым фактіні көрсету немесе жоғары баға. Әрине, бұл аргентиналық немесе одан да мықты латынамерикалық проза емес, бұл космополиттік (өз халқына, оның мәдениетіне жат әдебиет – ауд.), бұл тарихи түбірімен...
– Менің ойымша, бұл – болмыстан алыс кеткен әдебиет. Борхес – мен көп оқитын, мен көп оқыған және маған көбірек ұнайтын авторлардың бірі. Борхесті оның таңғаларлық сөз шеберлігі үшін оқимын: ол жазуды үйретеді, яғни бірдеме айту үшін өзіңнің құралыңды қайрауды үйретеді. Ұғынғанға, менің сөздерім – жоғары баға. Борхес, негізінен ой шындығымен жұмыс жасайды деп ойлаймын, бұл – таза эскейпизм, қалған жұмыс – Кортасардікі.
– Эскейпистік әдебиет нақты ақиқаттан, тарихи шындықтан алыс әкететін секілді көрінеді маған. Бұл әдебиет өзі үшін тікелей шындықты іздегенге берері мен маңызы аз екені сөзсіз деп айтар едім.
– Жеке өзімді мұндай әдебиет қызықтырмайды. Кез келген үлкен әдебиет нақты шындыққа негізделуі тиіс екеніне сенемін. Екеуміздің бір әңгімелескеніміз бар, есімде жақсы сақталыпты. Сонда сен: «біз, романшылар, қоғамды аздыратын өлексені ұстауға тырысатын құзғын сияқтымыз» деп айтқансың. Маған Каракаста сол кезде не айтқаныңды дәл қазір есіңе түсірсең, жаман болмас еді (...)
– Бұл енді белден төмен соққы... Иә, қоғамда өмір сүріп жатқан мықтылардың: жазушы мен дағдарыстық жағдайдың арасындағы әуестік байланыстың шешуші қадамы жасалғанда – әдебиеттің гүлдену сәті туады деп санаймын. Маған, ішкі дағдарыстан діңкесі құрыған, белгілі бір дәрежеде апокалипсиске (бұл жерде «ақырзаман» мәнінде – ауд.) жақын бұрынғы латынамерикалық қоғамнан гөрі, амандықты басынан кешіріп, ішкі тыныштығын сақтап, аяғына тік тұрған қоғам, жазушыны едәуір аз шабыттандыратын секілді көрінеді. Қысқаша айтқанда, олар қайда әкеліп соғары белгісіз қоғамдағы қайта құру мен өзгерістер барысында табылып отырады.
– Бірақ сен шынында, әділ айттың, біздің елдегі оқырмандар бүгінгі таңда латынамерикалық авторлар не жазады, соған қызығады. Қаншалық бұл авторлар нысанаға дөп тигізіп жатқанын қайдам, дегенмен олар оқырмандарға өзінің бар шындығын көрсетеді. Оларға қоршаған болмысты жете түсінуге көмектеседі.
– Латынамерикалық жазушыларда ортақ ерекшелік аз екені күмәнсіз. Сен жаңа ғана екі аргентиналық жазушы – Кортасар мен Борхестің шығармашылығындағы ерекшеліктерді көрсеттің, бірақ Борхес пен, айталық, Карпентьерді немесе Онеттиді, я болмаса Лесам Лиму мен Хосе Доносоны бір- бірімен салыстырып көрсе, ерекшеліктері алдыңғыларынан да көп, одан да күштірек болар еді. Бұл техниканың жазу мәнері мен мазмұн тұрғысынан шығармашылық көркемдікке өзгеше, бөлек көзқарас. Сен осынау барлық жазушыға ортақ бөлгіш табу мүмкін деп санайсың ба? Олардың ұқсастығы неде?
– Егер былай десем, софист (философ – ауд.) болып көрінем бе, білмеймін? Дегенмен айтарым: бұл жазушылардың ұқсастығы –айырмашылықтарында. Түсіндірейін: латынамерикалық болмыс әртүрлі бөлшектерді құрайды және біздің әрқайсымыз бұл болмыстағы өзімізге тиесілі бір бөлшекті түсіндіреміз деп ойлаймын. Мен бір аспектіні жазамын және сенің де біреуін жазатыныңды білемін. Ал Фуэнтес біз жазғанға мүлдем ұқсамайтын үшіншісіне қызығады, бірақ бұл барлық бөлшек ортақ латынамерикалық болмысты құрайды. Сондықтан сен дүниені айналып шығуға жиналып, Карпентьердің «Ағарту дәуірінің» кейіпкері Виктор Югтың кемесінің елесімен кездесіп қалған «Жүзжылдық жалғыздық» романындағы кейіпкерлерге соқтығып қалып жатсаң, оны кездейсоқтық деп ойлама. Тағы бір қаһарман бар – Карлос Фуэнтестің «Артемио Крустың өлімі» романындағы полковник Лоренсо Гавилан. Мен «Жүзжылдық жалғыздыққа» орналастырған және бір көрініс бар. Бұл, көріністен гөрі оған жасаған ишарам десем болады: менің кейіпкерлерімнің бірі Парижге аттанып, сонда, Дофин көшесіндегі қонақ үйде, Кортасардың кейіпкері Рокамадур өлетін бөлмеде тұрып жатады. Аурелианоға жәшіктегі соңғы нәрсені әкеліп беретін тақуа әйел – бұл «Жасыл үйдегі» Патросинионың анасы екеніне менің әбден көзім жетті. Сенің кітабым арқылы өзімдікіне аяқ басу үшін маған сенің осы батыр әйел кейіпкерің туралы қандайда бір мәлімет керек болып, сені іздеттірдім, бірақ сен өз шаруаларыңмен Буэнес-Айреске келіс-кетіспен жүрдің. Иә, менің айтқым келгені: арамыздағы ұқсастықтарға қарамастан, кейіпкерлерді кітаптан кітапқа жылжыту арқылы біз бұл ойынды оңай ойнай аламыз, әрі бұл сырт көзге «бұзу» болып көрінбейді. Шындықты бейнелеудің тәсілін тапқан күні, саяси, әлеуметтік, экономикалық, тарихи өзгешеліктеріне қарамастан Латын Америкасының кез келген елінде мойындайтын бәрімізге ортақ латынамерикалық романды, нағыз латынамерикалық романды жарыққа шығарған күні ортақ бір деңгейге жетеміз.
Басы өткенде жарияланған. Жалғасы бар.
Орыс тілінен тәржімалаған Еділбек Дүйсенов
https://dalanews.kz/20245
