Кез келген қылмыс түріне жазаны күшейту, оның алдын алу және қоғамда құқықбұзушылыққа нөлдік төзімділікті қалыптастыру – ел билігінің басым бағыттарының бірі саналады. Бұл ретте ҚР Бас прокуратура тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесін шешуде де ілкімді шаралар кешенін ұсынып жатыр. Қоғамдық орындардағы қылмыстың алдын алу да қазіргі таңда құзырлы органдардың назарынан түспей тұр. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев әр кездегі жиындарда сөйлеген сөздерінде осы проблемаларға қатысты тапсырма жүктейді, нақты мақсат межелейді, тиісті ведомстволарға бағыт-бағдар береді.
«Отбасылық тирандардың» саны 7 мыңнан 27 мыңға өскен
Бас прокурор Берік Асыловтың мәліметінше, биыл тұрмыстық құқық бұзушылық жасағаны үшін қамауға алу мерзімі ұзартылып, тараптардың қайта татуласуына тыйым салынды.
Тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарының арыз-шағымдарына жауап беру бойынша полицияның жұмысы қайта құрылымдалды. Нақтылай айтқандай, олар декларативті рәсімнен сәйкестендіру рәсіміне көшті. Нәтижесінде үшінші тоқсанда әкімшілік жауапкершілікке тартылған «отбасылық тирандар» саны 7 мыңнан 27 мыңға дейін өсті.
– Өткен жылы 80-нен астам адам өлімге алып келген ауыр жарақаттар салғаны үшін ұзақ мерзімге бас бостандықтарынан айырылды. Бірақ тек жазалау әдістері жағдайды түзете алмайды. Тәртіп орнатуда қоғамның, әрбір азаматтың белсенді қолдауы қажет, – деді Берік Асылов.
Оның сөзінше, қылмыстың барлық түрлеріне ымырасыз қарсылық пен мүлдем төзбеушілік талап етіледі. Тіпті, көшедегі әдепсіздіктен бастап, адам ұрлау, тонау және кісі өлтіруге дейінгі оқиғалардың қай-қайсына да біз бейжай қарамауымыз керек.
Бұл көзқарас тұрмыстық зорлық-зомбылыққа да қатысты болуы керек. Сонымен қатар, Бас прокурор атап өткендей, көптеген зардап шеккендер әлі күнге дейін полицияға хабарласпайды, оның ішінде туыстарының қысымымен істі жылы жаба салатындар бар.
Қорқыту мен ұрып-соғудың жазасыз қалуы кейде ауыр зардаптарға, мәселен әйелдер мен балалардың өліміне алып келеді. Ал қоғамды қорғау және адамдардың құқықтық санасын өзгерту үшін нақты шаралар мен шешімдер қажет.
Заң әрқашан жәбірленушінің жағында
Қоғамдық мүдделерді қорғау қызметінің басшысы Марат Әбішевтің дерегінше, қазіргі таңда озық шетелдік тәжірибені ескере отырып, тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесін шешу үшін шаралар кешені әзірленген. Олар үш блокқа бөлініпті: жауапкершілікті күшейту, қылмыстың алдын алу және идеологиялық жұмыстар.
– Қазірдің өзінде елімізде тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін жауапкершілікті күшейту бойынша дәйекті шаралар қабылдануда. Мәжіліс депутаттары осыған қатысты қосымша түзетулер енгізді. Бас прокуратура өз тарапынан жақындарын жүйелі түрде ұрып-соққан немесе мас күйінде зорлық-зомбылық жасағандарға жауапкершілікті күшейтуді ұсынып, нақты шаралар қабылдады. Сондай-ақ, «бақылау» (обсессивті қудалау) үшін жауапкершілікті енгізу бастамасы бар.
Алдын алу мәселесіне келетін болсақ, мұнда да жүйелі шаралар, соның ішінде заңнаманы жетілдіру қажет. Мысалы, Қазақстанда 2009 жылдан бастап құқық бұзушыларға қорғау шарасы мен арнайы сот талаптары сияқты шаралар қолданылады. Алайда, оларды тиімді деп атауға әлі де ерте, – деді Марат Әбішев.
Оның сөзіне қарағанда, қаулы да, сот талабы да агрессордың жәбірленушімен бір үйде тұруын шектемейді, жақындауға нақты тыйым салынбаған. Заң жәбірленушінің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін бақылау құралдары мен тетіктерін емес, жалпы талаптарды көрсетеді.
Отандық тәжірибеге зорлық-зомбылық жасаған адамды жәбірленушіден (қысқа мерзімге немесе толықтай және оның басқа баспанасы бар-жоғына қарамастан) мәжбүрлеп алып тастау тәжірибесін енгізу ұсынылады.
Бұл жерде заң әрқашан жәбірленушінің жағында болуы керек.
Сондай-ақ, жәбірленушінің пікірін есепке алмай, қорғау нұсқаулығын шығару және оларды бұзғаны үшін 10 емес, 30 тәулікке қамауға алу шарасы жүзеге асады.
Сонымен қатар, агрессордың өзін оңалту және қайта тәрбиелеу бойынша жұмыстар да аса маңызды. Мұнда, атап айтқанда, қылмыскердің мінез-құлқын психологиялық түзету (мәжбүрлі немесе ерікті) сияқты әлемде өзін жақсы дәлелдеген құралдарды қолдануға болады.
Цифрлық отбасы картасы зорлық-замбылықтан сақтайды
Отбасылық климатқа тікелей әсер ететін басқа да көптеген әлеуметтік және экономикалық мәселелер бар. Мысалы, үйсіздік пен жұмыссыздықтан, алкоголь мен нашақорлыққа дейінгі көптеген кедергілер.
Тәуекел тобындағы отбасыларды олармен мақсатты жұмыс істеу үшін анықтаудың жақсы құралы – цифрлық отбасы картасы бар және оны одан әрі жетілдіру қажет.
Сол сияқты маңызды сала идеологиялық жұмысты құру болып табылады. Қоғам тұрмыстық зорлық-зомбылыққа төзбеушілікті қалыптастыруы керек.
– Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың шығу тегі, әдетте, әлеуметтік және мәдени теріс пікірде жатыр. Отбасындағы ерлердің үстемдігі мен бөлінбейтін билік туралы қате түсініктер дәстүрлі қалдықтар мен патриархалдық көзқарастармен нығайтады. Шын мәнінде, тығыз «дәстүрлер» мен ұлттық құндылықтарды қайта қарастырып, бүгінгі күннің шындығына бейімдеу қажет, – дейді Марат Әбішев.
Яғни, Қазақстан халықтарының бірегейлігінің тектік мәдени элементтерін ескере отырып, зорлық-зомбылыққа жол бермеу идеяларын дәйекті түрде насихаттаған абзал.
Тұрмыстық зорлық-зомбылық криминализациялана ма?
Қазір қамқор адамдар, спортшылар, еріктілер әлеуметтік желілерде белсенді түрде «үй тирандарын» айыптайды. Ал бұл – жұртшылықты масқаралаудың айрықша ауыр мысалы. Ең дұрысы – зорлық-зомбылыққа, мәдениетсіздікке, дөрекілікке мүлдем төзбеушілікті балабақшадан, мектептен бастап, арнайы білім беру бағдарламалары арқылы тәрбиелеу керек.
Тұрмыстық зорлық-зомбылықты криминализациялау тақырыбы да өте маңызды, салмақты. Мамандар айтқандай, Бас прокуратура бұл мәселені жан-жақты зерттеп, ғылыми зерттеу жүргізіп, халықаралық сарапшыларды, ғалымдарды, қоғам өкілдерін тартқан.
Сонда заң ғалымдары мынадай қорытындыға келді: ұрып-соғу, денсаулыққа жеңіл зиян келтіру сияқты әкімшілік құқық бұзушылықтарды Қылмыстық кодекске ауыстыруға болмайды. Өйткені, бұған дейін бұл дәл осы әрекеттер Әкімшілік кодекстен Қылмыстық кодекске төрт рет ауыстырылып, кері қайтарылған.
– Қылмыстық кодекске көшкен кезде жауапкершілікті формальды түрде ұлғайтып, біз айтарлықтай күрделі процедураны алдық. Көптеген шағымдар номенклатуралық іс ретінде есептен шығарылып, жауапсыз қалды. Соның салдарынан көптеген отбасылық дау-дамайлар жазадан құтылды. Тергеудің қағазбастылығына байланысты жәбірленушілер жиі агрессорларымен татуласуға мәжбүр болды. Яғни, жазаның бұлтартпастығы қағидасы жұмыс істемеді, – деп түсіндірді сарапшы.
Мұндай тұжырымдарды растайтын статистикалық мәліметтер де бар. 2015 жылға дейін 4 мыңға жуық отбасылық дау-дамай әкімшілік жауапкершілікке тартылса, бұл әрекеттер Қылмыстық кодекске ауыстырылғанда, олардың саны 600-ге дейін қысқарған. Ал 2017 жылы қайтадан бәз қалпына түскен. Қылмыстық кодекстен Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекске сәйкес қылмысты ашу көрсеткіші 10 есеге өсті.
Осы мәселе бойынша ҚР Ішкі істер вице-министрі Игорь Лепеха да сарапшылардың Қылмыстық кодекске денсаулыққа бірнеше рет жеңіл зиян келтіру, сондай-ақ ұрып-соғу жауапкершілігін енгізу мәселесін қарауды ұсынып отырғанын айтты.
Ол қоғамдық орындарда қауіпсіздікті қамтамасыз ету жұмыстарына да тоқталды. Министрлік тәртіпсіздіктер мен болмашы құқық бұзушылықтарға мүлдем төзбеушілік қағидатын жүзеге асыруға ерекше көңіл бөлетінін айтып, бұзақылық, мемлекеттік және жеке меншікке зиян келтіру әрекеттері үшін жазаны қатайту шаралары туралы хабардар етті.
Мамандар атап өткендей, жазаның бұлтартпастығы халықтың құқықтық мәдениетінің артуы, азаматтардың еліміздің заңдарына және бір-біріне деген құрмет сезімін оятуымен қатар жүруі тиіс.
Үіміт Үйлестіру кеңесінде
Құқық бұзушылықтың барлық түріне ымырасыз көзқарасты жастайынан сіңіріп, жастар мен балаларға үйрету керек. Мектептердегі тиісті оқу-тәрбие жұмыстарына жіті көңіл бөлу, заңдылық пен құқық тәртібінің құндылықтарын аудиторияға анық және нанымды жеткізе алатын жастар арасына ықпалды тұлғаларды тарту қажет.
ҚР Мәдениет және ақпарат министрі, ҚР Президенті жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссияның басшысы Аида Балаеваның пайымынша, осы бағыттардағы жұмыстарды ведомствоаралық тығыз үйлестіру қажет.
Орталықта ғана емес, жергілікті деңгейде де тиімділік арттыру көп нәрсеге байланысты. Белгілі бір мәселелерді шешу үшін шаралар қабылданған кезде, орындалған жұмыстың нәтижелері туралы статистиканы алу жеткіліксіз, нәтижелерді тереңірек талдау, қандай тәсілдер мен шешімдер жұмыс істейтінін және қайсысы жұмыс істемейтінін түсіну қажет.
– Бізде заңдылықты, тәртіпті және қылмыспен күресті қамтамасыз ету бойынша Үйлестіру кеңесі бар. Біз барлығымыз қылмыстар мен құқық бұзушылықтар санының азаюына мүдделіміз, біз нөлдік төзімділікке қол жеткізгіміз келеді. Бұл бағыттағы жұмыстардың қалай жүріп жатқанын, күш-жігерді қалай біріктіретінін көру үшін үйлестіру кеңесінің жанынан профилактика бойынша кіші топ құру туралы ұсыныс бар, – деді министрлік басшысы.
Сонымен қатар, ол әсіресе қоғам үшін өзекті мәселелерге қатысты (мысалы, тұрмыстық зорлық-зомбылықты криминализациялау) Үкіметтің шешімдері туралы халықты дұрыс ақпараттандырудың маңыздылығын атап өтті.
Яғни, азаматтарға қандай шаралар қабылданып жатқанын айтып қана қоймай, оларды негіздеу, әрбір шешімнің ауқымды сараптамалық-талдау жұмыстарының нәтижесінде қабылданатынын көрсету керек.
