Жаңа әлеуметтік саясат Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев жариялаған ауқымды өзгерістердің маңызды аспектісі болып саналады. Бұл қайта құрулардың негіздері 2023 жылғы 1 шілдеде күшіне енген Әлеуметтік кодексте көрсетілген. Біріншіден, ол мемлекеттік қолдау парадигмасын түбегейлі өзгертуді көздейді: ол зардаптарды жоюға емес, қиын өмірлік жағдайлардың алдын алуға көбірек бағытталатын болады. Екіншіден, әлеуметтік саланы цифрландыруды тереңдету, бүгінде қолданылатын әлеуметтік қызметтерді көрсетудің өтініш негізіндегі нысанынан оларды көрсетудің сәйкестендіру нысанына және проактивті форматына көшуді қамтамасыз ету көзделуде. Ал үшіншіден, азаматтардың әлеуметтік қамсыздандырылуына жауапкершілік тек мемлекетке ғана емес, жұмыс берушілерге де, азаматтардың өздеріне де жүктеледі. Бұл міндеттемелер жаңа әлеуметтік келісімшарт аясында жүзеге асырылатын болады. Төртіншіден, әлеуметтік сақтандыру жүйесін дамыту шаралары өнімді және ресми жұмыспен қамтуды ынталандыруға бағытталады.
ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау вице-министрі Назгүл Сағындықова осы Әлеуметтік кодексті әзірлеу барысында халықаралық тәжірибе зерделенгенін, оның негізіне Еуропалық Одақтың Әлеуметтік кодексінің құрылымы алынғанын, бірақ біздің еліміздің ерекшеліктері ескерілгенін әңгімеледі. Ол сонымен қатар, аталған құжаттың 5 негізгі жаңалығына тоқталды. Алғашқы жаңалық – мемлекеттік органдардың барлық қолданыстағы ақпараттық жүйелерінің деректері негізінде қалыптастырылатын Цифрлық отбасы картасы. Оны жүзеге асырудың басты мақсаты – қазақстандықтардың мемлекеттік қолдау жүйесіне тең қолжетімділігін қамтамасыз ету.
«Сондықтан біз Кодексті әлеуметтік саясаттың орта және ұзақ мерзімді мақсаттары мен бағыттарын айқындайтын құрал ретінде белгіледік. Сондай-ақ, ол адамдарға отбасы мүшелерінің әлеуметтік жағдайы мен әл-ауқатының деңгейіне қарай алатын мемлекеттік қолдау туралы хабардар ететін электрондық хабарлауыштың бір түрі болып есептеледі. Хабарлама әрбір отбасына орталық мемлекеттік орган арқылы жіберіледі. Жәрдемақылар мен төлемдер азаматтарға ақпараттық жүйеде бар деректер негізінде проактивті форматта тағайындалады», - деп түсіндірді Назгүл Сағындықова.
Екінші жаңалық – атаулы әлеуметтік қолдауды күшейту, онда алдымен әлеуметтік тәуекелдердің алдын алу бойынша атаулы шаралар, содан кейін ғана әлеуметтік тәуекелдердің салдарымен күресуге бағытталған атаулы көмек көрсетіледі. Нысаналы шаралардың қажеттілігі Цифрлық картадағы деректер негізінде анықталады. Бұл ретте, Әлеуметтік кодексте балалы отбасыларды әлеуметтік қолдаудың қосымша шаралары: бала күтімі бойынша төлемдерді төлеу мерзімін 1,5 жылға дейін ұзарту; атаулы әлеуметтік көмек алушылар қатарынан 1 жастан 6 жасқа дейінгі балаларға кепілдік берілген әлеуметтік пакетті монетизациялау; «Алтын алқа» және «Күміс алқа» төсбелгілерімен марапатталған әйелдерге наградталған ана мәртебесін беру, 7 және одан да көп бала туып немесе тәрбиелеген аналарға берілетін жәрдемақы мөлшерін арттыру; халықтың әлеуметтік осал топтарының жекелеген санаттарына мемлекеттік жәрдемақылардың мөлшерін арттыру көзделген.
Сонымен қатар, атаулы әлеуметтік көмек тағайындау үшін кедейлік шегі ең төменгі күнкөріс деңгейінің орнына орташа табыспен айқындалатын болады. «Біз Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымына мүше елдерде қолданылатын тәсілдерді зерттедік. Бүгінгі таңда АҚШ-та кедейлік шегі орташа табыстың 40 пайызын, Канадада – 50 пайызын, Швеция, Норвегия, Дания, Австрия, Германия және Францияда 60 пайызын құрайды. Біз де осы тәжірибені енгізуді қолға алып отырмыз. Егер ең төменгі күнкөріс деңгейі адамның физиологиялық қалпына келуін қамтамасыз етсе, орташа табыс жалпы халықтың нақты тұтынушылық шығындарын жабатын орташа күнкөріс деңгейі болып саналады.
2025 жылдан бастап табысы төмен азаматтарға атаулы әлеуметтік көмек көрсетіледі. Бұл мақсатты шаралармен бірге отбасылардың қиын өмірлік жағдайдан шығуына мүмкіндік береді», - деді жауапты маман.
Үшінші жаңалық – әлеуметтік қызмет көрсету жүйесін трансформациялау, оның негізгі мақсаты мүгедектер үшін арнаулы әлеуметтік қызметтердің қолжетімділігін арттыру болып табылады. Мүмкіндігі шектеулі адамға қызмет көрсетуге отбасы мүшелерін тарту жоспарлануда. Мүгедектердің туыстары тиісті еңбекақысы және әлеуметтік аударымдары бар жеке көмекші ретінде есепке алынады.
«Тағы бір өзгеріс - SSU стандарттарын қайта қарау және енгізу. Қызмет көрсетудің жеке стандарттары, өтемдік техникалық құралдардың шекті бағасы болады. Бұл өзгерістер, бір жағынан, техникалық жабдықтардың немесе тауарлардың жекелеген түрлерін одан әрі монетизациялауға әкелсе, екінші жағынан, жеке секторды кеңінен тарту, әсіресе ауылдық жерлерде әлеуметтік қызмет көрсету жүйесінің қолжетімділігін қамтамасыз етеді», - деді вице-министр.
Сонымен қатар, жергілікті атқарушы органдардың жанынан құрылған Әлеуметтік қызметтер порталындағы комиссияларға жаңа өкілеттіктер беру көзделуде. Олар енді мүгедектердің аз қамтылғандығы туралы өтініштерін 5 күн ішінде қабылдау және қарау, сапалы өнім немесе қызметті жеткізушіге өтінім жіберу және оның орындалуын бақылау; жеткізушіні ӨҚЖ-дан шығару және оны жосықсыз жеткізушілер тізіміне енгізу туралы шешім қабылдау құзіреттеріне ие болады.
Төртінші жаңалық әлеуметтік сақтандыру жүйесіне және азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз етуге қатысты. Назгүл Сағындықова өз сөзінде Қазақстандағы 5 әлеуметтік тәуекел бойынша қазіргі сақтандыру жүйесі халықаралық стандарттарға және нақты экономикалық жағдайларға сәйкес келетінін баса айтты. «Ол сақталады, бірақ оның мақсаты өзгеруде. Жүйе тек әлеуметтік төлемдерді жүзеге асыруға ғана емес, бірінші кезекте ресми жұмыспен қамтылған азаматтарды әлеуметтік қамтамасыз ету деңгейін арттыру үшін заңды жұмыспен қамтуды ынталандыруға бағытталатын болады», - деді шенеунік.
Бұл ретте өзгерістердің негізгі тенденциясы мемлекеттің, жұмыс берушілер мен қызметкерлердің әлеуметтік қамсыздандыру жүйесіне қатысуы; жүйеге қатысу өтілі мен әлеуметтік төлемдер мөлшері арасындағы байланысты нығайту; әлеуметтік аударымдарды уақытылы аударатын қызметкерлерге зейнетақы мен әлеуметтік төлемдерді кезең-кезеңімен арттыру шараларын қамтиды. Осылайша, биылдан бастап жұмыссыз қалған азаматтарға жарналарды төлеу мерзіміне сәйкес 6 айға дейін бұрынғы табысының 45 пайызы мөлшерінде Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан төлемақы төленеді.
Әлеуметтік кодексте көзделген зейнетақы жүйесіндегі өзгерістерге тоқталған вице-министр қазіргі зейнеткерлер үшін алдағы 5 жылда базалық зейнетақы өсетінін айтты. Сондай-ақ еңбек зейнетақысының мөлшерін есептеу үшін пайдаланылатын ең жоғары табыс мөлшері 46 айлық есептік көрсеткіштен 55 айлық есептік көрсеткішке дейін немесе орташа жалақының 70%-ына дейін артады. Өз жинақтары есебінен зейнетақы қалыптастыратын болашақ зейнеткерлер үшін 2024 жылдың 1 қаңтарынан бастап жұмыс берушілерден қосымша зейнетақы жарналары енгізіледі.
Сонымен қатар, инвесторлардың өз активтерін басқару құқығы кеңейтілді. Енді азаматтар белгіленген шекті мөлшерден жоғары зейнетақы жинақтарын тек емделуге және баспана сатып алуға жұмсайтын болады. Инвесторлар активтерді басқару жөніндегі компанияны таңдау арқылы алынғаннан кейін қалған зейнетақы жинақтарының 50 пайыздан аспайтын бөлігін немесе барлық жинақталған соманы жеке басқаруға аудара алады. Зейнетақы жинақтарының сақталуына мемлекеттік кепілдік тек Ұлттық банк басқаратын жинақтардың сол бөлігіне ғана қолданылатынын атап өткен жөн.
Бесінші жаңалық – халықты жұмыспен қамтудың келесі бағыттары бойынша жүзеге асырылатын жаңа тәсілдер: Біріншісі – еңбек нарығын ырықтандыру. Бұл икемді жұмыспен қамтудың барлық нысандарын, соның ішінде платформалық жұмысқа орналастыруды мойындауды білдіреді. Осы мақсаттар үшін «тәуелсіз жұмысшы» - өзіне табыс әкелетін еңбек қызметімен айналысатын, бірақ тиісті уәкілетті органдарда ресми мемлекеттік тіркелімі жоқ тұлға түсінігі енгізілді.
«Мұндай жұмысшылардың қызметі, егер олар онлайн платформалар ұсынысына қосылса немесе жария келісім-шарт жасаса, ресми жұмыспен қамтылған деп танылады. Мысалы, Яндекс такси онлайн платформасына қосылған такси жүргізушілері, Glovo онлайн платформасына қосылған курьерлер осындай жұмысшылар қатарына жатқызылады», - деп атап өтті вице-министр.
Екіншісі – цифрлық жұмыспен қамту орталықтарын қалыптастыру Бүгінде Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан жұмысқа орналасу, жұмыссыз ретінде тіркелу, жұмысынан айырылу бойынша әлеуметтік төлемдерге өтініш беру процесі толығымен цифрландырылып, Электрондық еңбек биржасы арқылы жүзеге асырылуда. Осыған байланысты Әлеуметтік кодексте жұмыспен қамту орталықтарын трансформациялау қарастырылған. 2023 жылдың 1 шілдесінен бастап Қазақстанда облыс орталықтары мен мегаполистерде 20 еңбек ұтқырлығы орталығы құрылып, жұмыс істеп тұрған жұмыспен қамту орталықтары мансап орталықтарына айналды.
Вице-министрдің сөзіне қарағанда, Әлеуметтік кодексте көзделген жаңашылдықтар екі кезеңде жүзеге асырылуда:
– 2023 жылдың 1 қаңтарынан бастап, Мемлекет басшысының тапсырмаларын орындау мақсатында дайындалған заңдар шеңберінде;
– 2023 жылдың 1 шілдесінен бастап. Қазақстан Республикасының Әлеуметтік кодексінің күшіне енуі аясында.
