Taý men tasy qupıa búgip, sýlary syrǵa toly Tekeli jeri syldyraı aqqan úsh ózenimen, asqar taýlarymen berekeli. Qora, Shaja, Tekeli ózenderiniń túıisken oń jaǵalaýynda óndiristi, tarıhı qala – Tekeli ornalasqan.
Tekeliniń ótkenine boılaǵanda iri tarıhı oqıǵalardan bólektený múmkin emes.
Ári bul oqıǵalardyń jergilikti halyqtyń qalyptasýyndaǵy orny eleýli. Sál sheginis jasap, Jetisý ólkesiniń gúldenip-órkendeýine ıgi áserin tıgizgen b.z. İ myńjyldyǵynda qanatyn jaıǵan Jibek joly saýda qatynasy tarmaqtary Tekeliniń aýmaǵynan ótken.
Saýdagerler ákelgen tańsyq dúnıeler jergilikti halyqtyń qoldanysyna enip, aıyrbas áreketi damyp, ekonomıkalyq damýdyń alǵysharttary qalyptasqan.
Tekeli tarıhı eskertkishterimen, tabıǵatymen erekshelenetin kenshiler qalasy. Azıadaǵy eń úlken saryqyrama Burhan-Bulaq Tekeli óńirinde ornalasqan. Sonymen qatar, Qazaqstan boıynsha eń uzyn kóshe sanalatyn Dinmuhamed Ahmetuly Qonaev kóshesi de osy Tekeli shaharynda. Qalada áli de zerttelýi qajet tarıhı jádigerler men oryndar birshama.
Sonyń biri, Tekelidegi Qora ózeniniń saǵasynda ornalasqan, el arasynda «Tekelidegi býdda beınelengen tas» delinip ketken tarıhı eskertkish ejelgi kezeńniń týyndysy degen maǵlumattar bar.
Ejelgi býddıster bul jerge erekshe qyzyqqan. Jetisý ekonomıkalyq ınstıtýtynyń tarıhshy ǵalymy Mıhaıl Antonov ejelgi mádenı eskertkish týraly bylaı dep jazady: «Jartastyń betki jaǵy tegistelip, óńdelgeni baıqalady. Tastyń ústińgi jaǵynda tabıǵı oıyq bar. Jınaqtalǵan etnografıalyq materıaldar boıynsha anyqtalǵany, atalǵan oıyqtan jyl on eki aı sý qurǵamaıdy eken de, ony jergilikti halyq kıeli sý dep sanap ketken. Tastyń betki jaǵyndaǵy ortańǵy tusynda lotos gúliniń sulbasy men úndi shirkeýiniń beınesi bederlengen. Tómengi jaǵynda mıftik ań beınesi salynǵan. Jekelegen músin, beıneler bolmasa, dál osyǵan uqsas eskertkishter tabylǵan joq».
Zertteýshilerdiń paıymdaýynsha, bul beıneniń joǵarǵy jaǵynda qalmaq álipbıimen lamalardyń qasıetti sózderi jazylǵan.
Belgili Álkeı Marǵulan atyndaǵy arheologıalyq ınstıtýttyń bas ǵylymı qaıratkeri Zeınolla Samashev Tekelidegi qasıetti bul tas ǵylymı turǵydan zerttelmegenin aıtady:
– Biz tek tasta býddalyq kúmbezdiń beınelengenin bilemiz. Múmkin, qasıetti dep sanalǵan sebebi, osy jerde rýhty tazartý rásimderi ótkizilgen bolar. Býddısterdiń senimi boıynsha bul jerge aıaq basqan jan barlyq qaıǵy-qasiretinen arylyp, rýhanı tazarady-mys. Bul kúsh tabıǵattyń barlyq stıhıasy toǵysqan jerde taralady. Ejelgi býddıster Qora shatqalyn bekerden-beker tańdamaǵan, munda sý, jer, jel men ot (kún) birdeı kezdesedi, – dep bilikti maman óz topshylaýyn aıtqan bolatyn.
Búginde elimizde tarıhı-mádenı eskertkishterdi qorǵaýǵa barynsha nazar aýdarylýda. «Tekelidegi býdda beınelengen tas» ta osy tarıhı eskertkishter tizimine enip otyr.
Arheologtardyń pikirinshe, Qora shatqalynyń búgip jatqan syry áli de kóp degenge saıady. Ǵylymı zertteýler týǵan ólkeniń ótken kúnderinen kóptegen shynaıy derekter usynary sózsiz. Sol sebepten, týǵan ólke tarıhyn zerttep, tarıh shyńyn birge baǵdarlaıyq.
Uljan BOTBAEVA, Tekeli qalasy ákiminiń baspasóz hatshysy
