Kaspıı teńizindegi alyp munaı kenishi – Qashaǵannyń ashylýy Qazaqstannyń sońǵy jarty ǵasyrdaǵy eń úlken oljasy edi. Alaıda búgin osy jerden tabylǵan qyrýar baılyqtyń 98 paıyzy el qazynasyna emes, sheteldik kompanıalardyń qaltasyna quıylyp jatyr, dep jazady Dalanews.kz.
Bul derek halyqaralyq jýrnalısik zertteýler konsorsıýmynyń (ICIJ) jýyrda jarıalaǵan zertteýinde aıtylǵan. Álemdik medıanyń qyzý talqysyna túsken atalǵan materıal Qazaqstan qoǵamynda birqatar saýal týǵyzdy jáne el úshin asa jaısyz aqparat retinde baǵalanyp otyr.
Qashaǵan ken ornyn ıgerý boıynsha kelisimder 1997 jyly jasalǵan edi. Ol kezde Qazaqstan táýelsizdigin endi alyp jatqan, halyqaralyq tájirıbesi joq jas memleket boldy. Osyny paıdalanǵan halyqaralyq munaı korporasıalary Qazaqstanmen teń dárejede kelissóz júrgizýdiń ornyna óz múddelerin joǵary qoıyp, asa tıimdi sharttarǵa qol jetkizgen. Sol kezdegi prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń tusynda jasalǵan kelisimsharttardyń tolyq mátini men sharttary áli kúnge deıin jabyq kúıinde qalyp otyr.
Qashaǵan kenishiniń ıgerilýine jaýapty – North Caspian Operating Company (NCOC) konsorsıýmy. Onda Eýropanyń alyp kompanıalary Shell (Ulybrıtanıa), Eni (Italıa), Total Energies (Fransıa) jetekshi ról atqarady. Árqaısysynyń úlesi – 16,8 paıyz. Dál osy kompanıalar Qazaqstannyń tabıǵı resýrstarynyń negizgi paıdasyn kórip otyr.
Búginde Qashaǵan jobasynan túsken tabystyń nebári 2 paıyzy ǵana Qazaqstanda qalyp, qalǵan 98 paıyzyn sheteldik alpaýyttar ıelenip jatyr. Bul halyqaralyq tájirıbede óte sırek kezdesetin, ári Qazaqstannyń ulttyq múddesine múlde qaıshy keletin jaǵdaı.
2024 jyldyń basynda prezıdent Qasym-Jomart Toqaev bul máseleni ashyq kóterip, munaı kelisimderin qaıta qaraýdy usyndy. Toqaev osy kelisimsharttardy «el úshin tıimdi etip ózgertýdi» talap etti. Alaıda, mundaı ózgeris jasaý ońaıǵa soqpaıdy. Sebebi kelisimsharttardyń merzimi 2037 jylǵa deıin bekitilgen. Biraq prezıdenttiń batyl málimdemesi sheteldik ınvestorlardy alańdatyp úlgerdi.
Qazirgi tańda Qazaqstan bıligi sheteldik munaı kompanıalaryna qarsy jalpy quny 160 mlrd dollardy quraıtyn talap-aryz túsirip, bul is boıynsha arbıtrajdyq sot prosesin bastady. Resmı talaptyń negizgi sebebi – munaı kompanıalary tarapynan kelisimsharttaǵy ekologıalyq jáne prosedýralyq normalardyń buzylýy. Biraq sarapshylar bul sot prosesiniń basty maqsaty – Qashaǵan kelisimsharttaryndaǵy teńsizdik pen ádiletsizdikti túzeý dep otyr.
TotalEnergies kompanıasynyń basshysy Patrık Pýıanne 2023 jyly sáýirde Qazaqstannyń talabyna qarsy turatynyn ashyq málimdep, konsorsıým músheleriniń bul máselede tolyq birikkenin habarlaǵan. Onyń bul sózi Qazaqstan úkimetiniń talap-tilegi eýropalyq ınvestorlardyń narazylyǵyn týdyryp otyrǵanyn anyq kórsetedi.
Burynǵy Energetıka mınıstriniń keńesshisi Oljas Baıdildınovtiń aıtýynsha, Qazaqstanda jasalǵan keıbir kelisimsharttar 30 jylǵa deıin qupıa saqtalǵan.
“Kelisimsharttar 30 jylǵa deıin qupıa ustalyp otyr. Álemniń eshbir elinde mundaı tájirıbe joq. Bul – Qazaqstannyń táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldarynda jibergen strategıalyq qatesi”, — dedi ol.
Qazaqstandyq qarjy salasynyń sarapshysy da osy pikirdi qoldap, kelisimsharttardaǵy teńsizdik Qazaqstannyń munaı salasyndaǵy mamandardyń tapshylyǵynan týyndaǵanyn atap ótti.
Bul jaǵdaıdyń geosaıası saldary da bar. Baıdildınovtiń pikirinshe, Qazaqstannyń talap-aryzdarynyń negizgi obektisi eýropalyq kompanıalar bolǵandyqtan, bul másele Qazaqstan men Eýroodaq arasyndaǵy qarym-qatynasty shıelenistirýi múmkin. Sebebi AQSH kompanıalary Eýropalyqtarǵa qaraǵanda Qazaqstannyń talaptaryna ıkemdirek ári ınvestısıa kólemin arttyrýǵa daıyn.
Ekologıalyq zardaptar men ashyqtyq máselesi de qoǵamda qyzý talqylanyp jatyr. 2025 jyldyń naýryz aıynda Qazaqstannyń Ekologıa mınıstrligi ekologıalyq zańnamany buzǵany úshin NCOC konsorsıýmyna 5,1 mlrd dollar aıyppul salǵan. Alaıda sheteldik kompanıalar bul aıyppuldy tóleýden bas tartyp, arbıtrajdyq sotta Qazaqstan úkimetine qarsy eki isti jeńip shyqty.
Ekobelsendi ári “Kaspıı teńizin qorǵaıyq” bastamasynyń jetekshisi Vadım Nı bul máseleni bylaı baǵalaıdy.
“Sheteldik kompanıalar keltirgen ekologıalyq zardap úshin aıyppuldy Qazaqstannyń búdjeti kóterýi múmkin. Bul halyq úshin úlken ádiletsizdik”, — deıdi ol.
“Baıtaq” jasyldar partıasynyń jetekshisi Oleg Pak ta munaı kelisimderiniń tolyq ashyqtyǵyn talap etip otyr. Onyń aıtýynsha, Qazaqstan osy kelisimderdiń jabyqtyǵy saldarynan jyl saıyn shamamen 20 mıllıard dollar joǵaltady.
Qashaǵan jobasynyń ekinshi ataýy halyq arasynda beıresmı túrde “Cash-all Gone” (“Barlyq aqsha ketti”) dep atalady. Bul ataý beker berilmegen. Óıtkeni osy kenishti ıgerýdegi keshiktirýler, jemqorlyq pen ekologıalyq buzýshylyqtardyń kesirinen Qazaqstan da, sheteldik kompanıalar da úlken shyǵynǵa ushyrady. Sarapshylardyń esebi boıynsha, bul jobanyń bastapqy quny 60 mlrd dollardan asyp ketken.
Qoryta kelgende, Qazaqstan úkimetiniń Qashaǵan kelisimsharttaryn qaıta qaraý áreketi jaı ǵana komersıalyq daý emes. Bul – táýelsiz eldiń óz jerindegi tabıǵı baılyǵyna ıelik etýge, ulttyq múddeni qorǵaýǵa degen kúresi. Prezıdent Toqaevtyń bul baǵyttaǵy qadamdary sheteldik ınvestorlarǵa unamasa da, Qazaqstan qoǵamynyń basym kópshiligi úshin óte ózekti ári ádiletti talap bolyp otyr. Aldaǵy ýaqytta Qazaqstan osy iste qandaı nátıjege jetetinin búkil álem nazarda ustaıdy.
