Bul ne? Ashyný ma, aqtalý ma túsine almadyq. Ashyný da, aqtalý da jatqandaı astarynda. Asqar Ábdýmámınov esimdi qazaqtyń jelidegi jazbasy túrli oıǵa jeteledi. Táp-táýir bastapty, adasyp aıaqtaǵandaı kórindi bizge. Adasý da emes, ishtegi ashý-yzasyn shyǵarǵan sıaqty Asqar myrza osy arqyly. Kim, qalaı qabyldaryn qaıdan bileıik endi. DalaNews.kz avtordyń jazbasyn aýdarǵandy qup kórdi.
Men sıaqtylardy shalaqazaq deıdi. Bulaı desem jeńil qutylarmyn. Biz sıaqtylardy máńgúrt deıdi, anyǵynda.
Ákemniń ashýyna tıgende solaı deıtin maǵan: "sen máńgúrtsiń dep...".
Qanym basyma shabatyn sol kezde. Aıtmatovty oqyǵanym bar-tyn. Kitabyndaǵy máńgúrt – iship-jeýge, qaradúrsin jumystardy atqarýǵa ǵana qabiletti, alys pen jaqyndy ajyrata almaıtyn, tipti týǵan anasyn atyp tastaıtyn aqyl-essiz qul-tuǵyn.
Ol kezde bala edik biz. Ákemniń sózin aýyr qabyldaıtynmyn. Týra maǵynasyna túsinetin edim. Astarlap aıtqany eken. Teginen ajyraǵan meni tuqyrtqan túri eken bul.
Keıin túsindim. Ákem maǵan emes, ózine ashýlanypty. Meni solaı tárbılegeni, solaı ósirgeni úshin ókinipti ol. Sol kezdegi júıeniń jeteginde ketkeni úshin óz janyn jegideı jepti. Qaıtsin...
Joq, ol maǵan jaqsylyq oılady. Ómirde jolyńnyń ashylǵanyn qalasań orys tilin minsiz deńgeıde bilýge mindetti ediń ol tustary. Orys tilin meńgergende ǵana álemdik mádenıettiń, ǵylymnyń, bilimniń kilti tabystalar edi qolyńa. Ómir boıy oryssha oqydym osylaısha. Ákem be? Áke-sheshem qazaqsha bilmeıdi emes biletin, úıde de, túzde de menimen oryssha sóılesetin biraq. Oqyp-toqyǵannyń túgeldeıin orys tilinde tanyp bildim.
Joq, bul aqtalý emes. "KSRO qulaǵaly qashan, osy ýaqytta qazaq tilin úırenetin ýaqytyń boldy ǵoı?" dersizder.
Túsinesizder me, men ósken ortada orys tilinen ózge til joq edi. Orys tili menimen bite qaınasty, týǵan tilime aınalyp ketti týrasyn aıtqanda.
Iá, qazaqpyn. Qazaq ekenimdi bilem, túsinemin de. Sezinbeımin biraq. Óıtkeni ishki álemim bos. Qazaqtyqtan, qazaqylyqtan ada.
Nege solaı? Sebebi men ondaǵan ultty ýysynda ustaǵan uly memlekettiń qol astynda óstim. Osy memlekettiń ulany bolǵanymdy maqtan tuttym. Tal besikten orys tilinde tárbıe aldym. Tipti Aıtmatov ta óziniń uly shyǵarmasyn orys tilinde jazǵan...
Túrim men tólqujatymdaǵy aty-jónim ǵana qazaq ekenimdi emis-emis eske salatyny bolmasa,
meniń boıymda qazaqylyq atymen joq. İshki jan - dúnıem tegin tanýǵa, týǵan tilin úırenýge talpynbaıdy.
Máńgúrt deıdi bizdi. Ultynan, teginen ajyraǵandar, adasqandar deıdi bizdeılerdi.
Ras..
Bári de ras. Keńestik dáýirdiń adamymyn men. Sol júıeniń jemisimin men. Túk te bilgem joq. Alańsyz óstim. Meni tárbıelep ósirgen júıe bir kezderi meniń ata-babamdy asharshylyqqa ushyratqanyn bilmedim men.
Meni tárbıelep ósirgen júıe qazaqtardy teginen, tilinen ajyratyp jatqanyn da sezingem joq. Esesine orys tili arqyly álemdik mádenıetke qol sozdym. Oqydym. Tanydym. Úırendim.
Bilesiz be, men uıalmaımyn bul úshin. Bir kezderi qazaq tilin bilmegenim úshin qysylatyn edim. Óz tilinde sóıleıtin qazaqty kórgende oǵan túk qatysy joǵymdy túsinip qara terge túsetin edim men. Ult patrıottarynyń sózi soıyl bop tıetin. Aqtalatynmyn. Jaltaratynmyn. Jaýap qatatynmyn. Olardyń ózin aıyptaýshy edim: "mámbetsiń", "ultshylsyń" dep...
Budan da óttim.
Ult patrıotttaryna mynany uǵyndyrǵym keledi:
Men KSRO-ny kóksemeımin. Qudaı saqtasyn. Ózimen ketsin. Álem ózgergen ázir. Demokratıanyń tóbe basynda amerıkalyqtar nemese sizderdiń tilmen aıtqanda shala-eýropalyqtar otyr.
Shala eýropalyqtardyń qundylyqtary Qazaqstandy da sharpyǵan. AQSH — máńgúrtter eli. Bul eldiń qundylyqtaryn qoldaımyn men.
Ulttyq ıdeıa degen túsiniktiń ózektiligi ólgen. Kónergen, eskirgen. Qazaq ultshylardy, osyny uǵynatyn ýaqytqa keldińizder ǵoı? Ultty uly qylatyn onyń tili emes, isi!
Sizder
Ult úshin ne istedińizder, aıtyńyzdarshy? Qazaqsha sóıleısizder me? Sol ma qosqan úlesterińiz? Sol ma shyqqan shyńdaryńyz?
Orystardyń qazaqtardy barynan aıyrǵanyn, osy sebepti kedeıshilikte ómir keshetinińizdi qazaqsha sóz etesizder me? Babalaryńyzdyń erlikterin qazaqsha jyrlap maqtan etesizder me álde? Densaýlyq saqtaý salasynldaǵy bylyqtardy qazaqsha sóz etkenmen, dáriger salaqtyǵynan ólgen náresteler qaıta tirile me?
Shyńǵys han Naımandardy qynadaı qyrǵan, al sizder ony babamyz deısizder.
Halyq úshin qandaı qareket qyldyńyzdar? Ǵylymda, bilimde barsyzdar ma? Ulttan bólek, jalpy adamzat úshin ne istedińizder? Toıdan ózge tyndyrǵan isterińiz bar ma ózi?
Sizderge bylaı aıtaıyn:
Qazaqstannyń abyroıyn asqaqtatyp, atyn shyǵaryp jatqan sizder synaıtyn máńgúrtter men shalaqazaqtar, shyndyǵynda.
Qazaq tilin damytqylaryń kele me? Tyqpalaı bergendi doǵaryńdar endeshe. Qadirin ketirmeńder tildiń. Qazaq tilindegi tabysty, tartymdy ónim jasańdar odan da.
Bizge, máńgúrtterge qarata, qazaqtar týǵan tilin bilýi tıis dep qaqsaı bergendi qoıyńdar. İlgeride aıttym, men tek tólqujat boıynsha qazaqpyn. Boldy. Bitti.
Aldaryńda aqtalyp otyrar jaıym joq. Men úshin ot pen sýǵa túskendeı kúıinbeńdershi! Sózderińe qulaq túrer qulqym da, ýaqytym da joq. Ýaqytym joq, túsinesizder me? Til úırenetin ýaqytym joq. Jumystamyn. Jumysbastymyn.
Sizderge de adamzattyń qajetine jaraıtyn ispen aınalysýǵa keńes beremin, ultshyldar.
"Máńgúrtsiń" deısizder me! Al, máńgúrtpin al... Buǵan endigi jerde renjimeımin. Maqtan tutamyn munymdy. Bolashaq máńgúrtterde! Bolashaq máńgúrtterdiń qolynda!
Aıtaıyn degenim osy.
Aýdarǵan, Dýman BYQAI
