Bul ókilettik jer resýrstaryn basqarý jónindegi ortalyq ýákiletti organǵa tapsyrylady. Osy maqsatta bolashaqta tipti jeke agenttik qurylýy da múmkin. Mysaly, 2005-2013 jyldary elimizde Jer resýrstaryn basqarý agenttigi qyzmet atqarǵany málim. Ázirge fýnksıalar Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligine beriledi.
Ákimderdiń jerge qatysty qareketi ortalyq bıliktiń kóńilinen shyqpaı tur. Eger oqıǵanyń órbýin osy betimen jibere berse, 2016 jylǵy jerge qatysty narazylyq sharalary qaıta týyndaýy yqtımal.
Bas prokýratýranyń Premer-mınıstr Keńsesine joldaǵan aqparatyna júginsek, jerge qatysty 35 myń 403 buzýshylyq áshkerelendi. Prokýratýra paıdalanylmaıtyn 9,6 mln gektar aýyl sharýashylyǵy jerin tapqan. Onyń qojaıyndary jerdi ne ózi iske jaratpaıdy, ne basqa agrarshyǵa bermeıdi. Naǵyz "shóp qoryǵan ıttiń" kebi.
Alaıda osy iske tikeleı jaýapty ákimdikter el basshylyǵyn múldem basqa aqparatpen "qorektendirip" kelgen.
Oblystar men qalalardyń jaýapty organdarynyń dereginshe, 2019 jylǵy 1 shildedegi jaǵdaı boıynsha elimizde jalpy alǵanda, nebári 2,2 mln gektar aýyl sharýashylyǵy jeriniń paıdalanylmaıtyny anyqtalypty.
Komersıalyq maqsattaǵy jer ýchaskeleri boıynsha uqsas jaǵdaı qalyptasýda. Bas prokýratýra 39,7 myń gektar jer maqsatyna jumsalmaı bos jatqanyn aıtsa, ákimdikter ondaı jer kólemi bar-joǵy 16,8 myń gektar dep otyr. Biraq shynynda, bir ǵana elordanyń ózinde bes júzge jýyq jer telimi syrtynan qorshalǵanymen, ishinde qurylys jumystary bastalmaı jatqany belgili.
Bas prokýratýra paıdalanylmaıtyn jerlerdiń kólemi jyl saıyn ulǵaıyp kele jatqanyn aıtyp, dabyl qaqty.
Al jergilikti bıliktiń esebine sensek, "ondaı jerlerdi anyqtaý jáne alyp qoıý jumystary tıisti deńgeıde júrgizilýde" jáne "paıdalanylmaıtyn jerlerdiń kólemi kerisinshe, jyl saıyn azaıýda".
Bıliktiń qos qurylymy osylaı bir-biriniń málimetin joqqa shyǵarýmen shuǵyldanýda.
Osyǵan oraı Nur-Sultannan jiberilgen tekserýshiler ákimderdiń kórkem esepteri qalaı paıda bolatynyn bildi.
Osydan tórt jyl burynǵy jerge qatysty sherýler basylǵasyn, jergilikti ákimqaralar jaǵasy jaılaýda kúıine qaıta tússe kerek, baqylaýdy bosańsytqan.
Máselen, 2013 jyldyń kórsetkishterimen salystyrǵanda 2019 jyly jerdi paıdalaný men qorǵaý salasynda ákimdikter júrgizgen tekserýler sany 2,6 esege azaıyp ketipti. Anyqtalǵan jónsizdikterdi joıý, ıaǵnı nátıje 4,5 esege tómendedi. Jer alǵandardy iriktep tekserý de qysqartylǵan. Ol tek 4 oblysta ǵana júrgizilipti. Bul, árıne, úlken jónsizdik. Óıtkeni jer daýyna oraı kóshege shyqqan halyqqa bılik endi jer myqty baqylaýda bolatynyna ýáde etken bolatyn.
Biraq qazirge deıin kóptegen aýdanda aýyl sharýashylyǵy jerlerin paıdalaný men qorǵaýǵa memlekettik baqylaýdy júzege asyratyn tıisti mamandar shtatqa qabyldanbapty.
Al jer máselelerine qatysty shaǵym kólemi eselep artýda: 2018 jyly ASHM-ge 1613 shaǵym tússe, 2019 jyly bul kórsetkish 3614- ke jetti.
"El Prezıdentiniń 2014 jylǵy 25 tamyzdaǵy jarlyǵymen jerdi paıdalanýdy baqylaý jáne qorǵaý fýnksıalary jergilikti atqarýshy organdarǵa berilgen edi. Búginde sol qadam tıimsiz bolǵanyn tájirıbe kórsetti. Osy másele Parlament depýtattarynyń, "Atameken" palatasynyń qatysýymen ótken Joǵarǵy sot janyndaǵy jumys tobynda kóterildi. Osyǵan baılanysty Joǵarǵy sot 2019 jylǵy 27 mamyrda Úkimet basshysynyń orynbasary atyna hat jazyp, onda jer zańnamasyna ózgerister engizýdi, atalǵan fýnksıalardy ákimdikterden alyp, ortalyq ýákiletti organǵa berýdi usyndy", – dep túsindiredi ASHM.
Budan bólek, 2019 jylǵy shildede Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevqa hatynda Bas prokýratýra da dál osyndaı usynyspen shyqty.
Ákimder úmitti aqtamady. Ókilettikti olardan ortalyqqa keri qaıtarý bıyl qabyldanýǵa tıis "QR keıbir zańnamalyq aktilerine jerdi paıdalaný men qorǵaýdy memlekettik baqylaýdy jetildirý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly" jańa zań jobasy arqyly júzege aspaq.
Salaǵa qatysty basqa da jańalyqtar sonda kózdelgen. Mysalǵa, paıdalanylmaıtyn aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerlerge salynatyn salyqtyń bazalyq stavkasy 20 esege deıin ulǵaıtylady.
Prezıdent Q.Toqaevtyń jarlyǵymen 2020 jylǵy 1 qańtardan 2023 jylǵy 1 qańtarǵa deıin shaǵyn kásipkerlik nysandaryn tekserýge jáne profılaktıkalyq baqylaý men qadaǵalaýdy baryp júrgizýge tyıym salyndy. Qurylys kompanıalarynyń keıbiri jumysshylaryn aýtstaffıngke berip, ózderi shaǵyn kásipkerlik retinde tirkelgen. Demek, olardyń qorshalǵan jerin baryp tekserýge bolmaıdy. Bul tyǵyryqtan spýtnık qutqarmaq. Zań jobasyna sáıkes, ákimdikter men baqylaýshy organdar endi eshqaıda barmaı, ǵaryshta júrgen Jerdi qashyqtyqtan zondtaý jer seriginiń túsirilimderi negizinde-aq paıdalanylmaǵan jerge qatysty jaldaý shartyn buzyp, keri tartyp alatyn bolady.
Jerlerin memleket alyp qoıǵan kásipkerler men qurylys kompanıalaryna qatysty ózindik bir moratorıı engiziledi. Olarǵa bes jyl boıy eshqandaı jer berilmeıdi. Bul jer paıdalanýshylardyń jaýapkershiligin arttyrý úshin jasalyp otyr. Osy maqsatta "jer ýchaskeleri májbúrlep alyp qoıylǵan tulǵalardyń tizilim-reestri" keńeıtiledi. Ol "qara tizimge" jer ýchaskelerin jaldaý sharttary buzylǵan tulǵalar da qosylady jáne 5 jyl boıy sonda turady. Nátıjesinde, tizilimdegi jeke jáne zańdy tulǵalarǵa osy 5 jyl ishinde jer ýchaskelerin berýge tyıym salynady.
Jerdi baqylaý jáne qorǵaý fýnksıalarymen birge ákimdikterden ASHM-ge 280 shtattyq birlik te qosa beriledi. Bul mınıstrlik óz qurylymyna jáne aýmaqtyq bólimshelerine sonsha mamandy jumysqa alý úshin kerek. Osy shara 2020 jylǵy sáýirge josparlanyp otyr.
Mınıstrliktiń málimetinshe, jerdi qorǵaýǵa jaýapty 280 mamannyń jalaqysyna 2020-2022 jyldary 3 mıllıard 457,3 mıllıon teńge qajet bolady. Iaǵnı, bir jylda 1 mlrd 152,4 mln teńge jumsalady.
Janat Ardaq
