Bul – Baıdenniń elý jyldyq saıası karerasyndaǵy prezıdent bolýǵa jasaǵan úshinshi talpynysy. Endi 2021 jyldyń qańtarynda Aq úıdegi qyzmetine kirisetin jańa prezıdentke bólinip-jarylǵan amerıkalyq qoǵamnyń máselelerin sheshýge týra keledi.
Djo Baıden qyzý tartysqa toly básekede Donald Trampty jeńip, otyz jyl boıy armandaǵan laýazymyna qol jetkizdi.
Demokratıalyq partıanyń kandıdaty Tramptyń koronavırýspen kúresine tolmaǵan, prezıdenttiń qoǵam aldynda ózin agressıvti ustaıtynynan ábden sharshaǵan halyqtyń jappaı narazylyǵyn paıdalanýǵa tyrysty. Baıden 538 saılaýshylar alqasy daýsynyń keminde 273 daýsyn jınady. Prezıdent saılaýynda jeńiske jetý úshin kemi 270 elektordyń daýsy kerek.
"Amerıkany qaıta biriktiretin kez keldi"
Pensılvanıa shtatynda jeńiske jetkenin estigen boıda málimdeme jasaǵan Djo Baıden "Naýqan bitti, ókpe men qatań rıtorıkany artqa tastap, bir ult bolyp birigetin kez keldi" dep málimdedi.
20 qarashada Baıden 78 jasqa tolady. Ol saılanǵan kezdegi jasy boıynsha AQSH tarıhyndaǵy eń qart prezıdent sanalady. Baıden amerıkalyqtardyń basyn biriktirip, koronavırýstyń taralýyn báseńdetýge, Amerıkanyń NATO-daǵy odaqtastarymen baılanysyn qalpyna keltirip, AQSH-qa burynǵy bedelin qaıtarýǵa ýáde bergen. 2020 jyly Baıden "Tramptyń ár qadamy Amerıkanyń bedeli men yqpalyna nuqsan keltirýmen boldy" degen pikir aıtqan.
27 qazanda AQSH-tyń ońtústigindegi Djordjıa shtatynda ótken saılaýaldy mıtıńide sóılegen sózinde Baıden "Elimizdi bilemin. Halqymyzdy bilemin. Birigip, jaramyzdy jaza alatynymyzdy bilemin" dedi.
Baıdenniń aldynda kúrdeli mindetter tur.
Prezıdent qyzmetine 20 qańtarda kirisetin Baıden AQSH qoǵamyndaǵy ımıgrasıa jáne rasızm boıynsha bólinýshilikpen qatar koronavırýs indetimen de kúresýi qajet.
Osy ýaqytqa deıin elde koronavırýsty 10 mıllıonǵa jýyq adam juqtyryp, aýrýdan 230 myń adam qaıtys boldy. İndettiń órshýi ekonomıkaǵa ǵana emes, kúndelik turmysqa de keri áser etken: jumyssyzdyq deńgeıiniń artýy halyqtyń erteńgi kúnge degen senimine selkeý túsirip otyr.
Sonymen qatar Baıdenge AQSH-tyń Eýropadaǵy odaqtastarymen baılanysyn qalpyna keltirip, Reseıdiń qarqyny men Qytaıdyń qalyptasqan álemdik tártipti ózgertýge degen talpynysyna tótep berýge týra keledi.
Jańa saılanǵan prezıdent 330 mıllıon amerıkalyq pen sheteldik kóshbasshylar úshin jańa tulǵa emes. Baıden Vashıngtondaǵy memlekettik qyzmetke elý jylyn arnaǵan: 35 jyl senatta qyzmet etip, 2009-2017 jyldary prezıdent Barak Obamanyń tusynda AQSH-tyń vıse-prezıdenti bolǵan.
Djo Baıden kóp jyl boıy senattaǵy halyqaralyq qatynastar jónindegi komıtettiń múshesi jáne úsh ret komıtet tóraǵasy bolǵan. Ol shetelge jıi shyǵyp, saýda jáne ıadrolyq qarý máseleleri boıynsha kelissózderge qatysqan.
1979 jyly Baıden KSRO shendilerimen kezdesip, qarýlaný prosesin baqylaýǵa alý máselesin talqylaǵan. Toqsanynshy jyldary Keńes odaǵy tarap, Shyǵys Eýropada komýnıstik rejım qulaǵannan keıin NATO-ny keńeıtý ıdeıasyn qoldaǵan.
Obama Baıdenniń halyqaralyq saıasattaǵy tájirıbesin eskerip, ony eki ret vıse-prezıdent etip saılaǵan. 2008 jyly Illınoıs shtatynan saılanǵan jas senator Obamaǵa Respýblıkalyq partıanyń Vetnamdaǵy soǵysqa qatysyp, senattyń qarýly kúshter jónindegi komıtetinde jumys istegen 71 jastaǵy múshesi Djon Makkeınge qarsy prezıdent saılaýynda Baıdenniń saıası tájirıbesi kóp kómektesti.
Úshinshi talpynys
Baıden men Tramp saılaýaldy pikirsaıys kezinde bir-birin kóp synady. Biraq Baıden jumsaq ári kishipeıil adam bolyp kórinýge tyrysyp, prezıdent Tramptyń ótkir tvıtteri men jekelegen tulǵalardy aıyptaýynan sharshaǵan halyqtyń yqylasyna bólendi.
Sarapshylardyń pikirinshe, Baıdenniń saıasatta sonsha uzaq qalýyna adamdardyń ony tyńdaýǵa degen qulshynysy sebep. Saıasatker basynan ótken qıyndyqtar týraly kóp aıtady, bul saılaýshylarǵa tanys ári unaıdy.
Kishi Djozef Robınett Baıden 1942 jyly Pensılvanıa shtaty Skrantone qalasynda buryn jaǵdaıy jaqsy bolyp, keıin qarjylyq qıyndyqtarǵa tap bolǵan orta deńgeıli katolık otbasynda týǵan.
Baıden – tórt balanyń úlkeni. Ol Delaver shtatyndaǵy Ýılmıngton qalasynda ósken. Ákesi eski kólikter satýmen aınalysqan.
Baıden katolık mektebinde oqyp júrgende amerıkalyq fýtbol men beısbol oınaǵan. Oqý úlgeriminiń nashar bolǵanyna qaramastan, mekteptegi sońǵy eki jylynda synyp kóshbasshysy bolǵan.
Keıinirek ol Delaver ýnıversıtetinde oqyp, Nú-Iork shtatyndaǵy Sırakýz ýnıversıtetin bitirgen. 1966 jyly Sırakýz ýnıversıtetiniń stýdenti Nelıa Hanterge úılenip, Delaverge kóshken. Baıden ol jaqta advokattyq emtıhan tapsyrǵan. Baıden men Hanterdiń otbasynda úsh bala dúnıege kelgen.
1972 jyly Rojdestvo qarsańynda Nelıa jol apatynan qaıtys bolǵan. Qaıǵyly oqıǵadan birneshe apta buryn Baıden birinshi ret senatqa saılanǵan. Jol apaty kezinde Baıdenniń bir jasar qyzy Naomı de kóz jumyp, balalary Hanter men Bo jaraqattanǵan.
Bo 2015 jyly 45 jasynda mıdyń qaterli isiginen kóz jumǵan. Qazir Hanter 50 jasta. Ol kóp jylyn alkogól jáne esirtki táýeldiligine qarsy kúreske arnaǵan. 2014-2019 jyldary ýkraınalyq energetıkalyq kompanıanyń dırektorlar keńesinde tabysty qyzmet atqarǵan. Osyǵan baılanysty prezıdent saılaýy kezinde Tramptyń jaqtastary Baıdendi "jemqorlyqqa qatysy bar" dep aıyptaǵan.
Djo Baıden áıeli men qyzynyń qazasynan keıin balalarmen kóbirek ýaqyt ótkizý úshin senattan ketpek bolǵan, biraq áriptesteri ony raıynan qaıtarǵan. Ol otbasy men jumysyn qatar alyp júrý úshin kúnde Delaverden Vashıngtonǵa poezben baryp-kelýge bir jarym saǵat jumsaǵan. Osy úshin tipti "temirjoldyq Djo" degen atqa da ıe bolǵan.
Bul saparlar Baıdenniń saıası kózqarasyna áser etken. Ol temirjol baılanysyn damytýdy qoldap, 2020 jylǵy saılaýaldy naýqan kezinde klımattyń ózgerýi men jumysshy tapty qoǵamdyq kóliktiń tıimdi júıesimen qamtamasyz etý úshin salada "revolúsıa" jasaý keregin aıtty.
Baıden jas kezinde kekeshtenip sóılegeni úshin ózi qatarly balalardyń mazaǵyna qalǵan. Ol áli kúnge deıin keıde kekeshtenip sóıleıdi. 2020 jyly Baıdenniń qarsylastary onyń jasynyń úlkendigin aıtyp, prezıdent bolýǵa qabileti jetpeıdi dep kúdiktengen edi. Baıden senatta 35 jyl jumys istep, birde-bir ret saılaýda jeńilip kórmegen. Biraq jalpy saıası karerasy ońaı bolǵan joq.
1988 jyly (46 jasta bolatyn) jáne 2008 jyly eki ret prezıdenttik saılaýǵa túspek bolyp, Demokratıalyq partıanyń úmitkeri bolýǵa talpyndy, biraq ekeýinde de partıaishilik saılaýda básekelesterine jol berdi.
Basynda Baıden 2020 jyly da partıaishilik saılaýda jeńimpaz atana almaıdy degen kúdik bolǵan.
Nomınasıa jolyndaǵy kúres
Baıden prezıdent saılaýyna qatysatynyn 2019 jyly sáýirde habarlady. Ol birneshe aı boıy sheshim qabyldaı almaı, saılaýǵa qatysýǵa jas, lıberal ári solshyl, biraq saıasatta tájirıbesi az jıyrma shaqty úmitker saıası básekeden bas tartqan kezde bir-aq bel býǵan.
Baıden ózin Tramp basqarǵan úsh jylda "soǵys alańyna" aınalǵan eldegi turaqtylyqtyń sımvoly retinde tanystyrdy. Ol Tramp rasızm men ımıgrasıa máseleleri boıynsha qoǵamdy bólip-jaryp, "eldiń negizgi qundylyqtary, álemdegi orny men demokratıalyq qurylymyna" nuqsan keltirgenin aıtty.
Baıden óz kandıdatýrasyn usynǵan kezde "Biz halqymyzdyń jany úshin kúres júrgizip jatyrmyz" dedi. Ol óz oıyn "Trampqa taǵy tórt jyl bılikte qalýǵa múmkindik berilse, ol halyqtyń bolmysyn túbegeıli ózgertip jiberedi, men shette turyp, buǵan sabyrmen qaraı almaımyn" dep túsindirdi.
Saýalnamaǵa sáıkes, afrıkalyq jáne úndi tobynan shyqqan áıelder, ashyq geıler, sosıalısik kózqaras ıesi sıaqty ártúrli demokrat úmitkerler arasynda Baıdenniń eshqandaı ereksheligi bolǵan joq. Sondyqtan oǵan 2020 jyldyń basynan bastap nomınasıa úshin bar kúshin salyp kúresýge týra keldi.
Aqpanda ótken birishi praımerız kezinde Baıden nashar nátıje kórsetti. Ol kezde jas demokrattar 70 jasqa taıaǵan Bernı Sanders pen Elızabet Ýorren sıaqty lıberal kandıdattarǵa nemese meılinshe jas ári salmaqty úmitkerlerge basymdyq bergen. Tek aqpan aıynyń sońynda ǵana Baıden Ońtústik Karolınada negizinen afroamerıkalyqtardyń arqasynda birinshi ret jeńiske jetti.
Kóp uzamaı óziniń demokratıalyq partıa nomınasıasyn alý yqtımaldylyǵy tómen dep sheshken nemese nomınasıa Sanderske buıyrsa, ol qarashadaǵy saılaýda Tramptan jeńilip qalady dep qaýiptengen kandıdattar básekeden bas tarta bastady. Olardyń partıaishilik básekeden shyǵýy Baıdenge jol ashty. Ol Sandersti tez basyp ozyp, maýsymda resmı túrde Demokratıalyq partıa atynan prezıdent saılaýyna qatysatyn kandıdat dep jarıalandy.
Washington Post basylymynyń kolýmnısti Maks Být naýryz aıynda "Baıdenniń praımerızdegi jeńisin bárine "Djo aǵa" unaıdy degen qarapaıym faktimen túsindirýge bolady" dep jazdy.
COVID-19 jáne prezıdenttik naýqan
Koronavırýs pandemıasy 2020 jylǵy prezıdenttik naýqandy túbegeıli ózgertti. Qazirgi saıası básekelerdiń negizgi elementi sanalatyn, partıa jaqtastary men saılaýshylar qatysatyn úlken mıtıńiler azamattardyń densaýlyǵyna qaýpi joǵary bolǵandyqtan ótpeı qaldy.
Tamyzda Demokratıalyq partıa vırtýaldy sıez ótkizdi, respýblıkalyqtar sharalarynyń bir bóligin ǵana onlaın formatqa aýystyrdy.
Jasyna baılanysty vırýs juǵý qaýpi joǵary topqa kiretin Baıden saılaýaldy naýqan kezinde tolyqtaı úıden jumys istep, onlaın suhbattar berdi.
Jaqtastarynyń qatysýymen ótetin shýly mıtıńilerdi unatatyn Tramp kóbine dárigerlerdiń keńesterin nazarǵa ilmeı, búkil el aýmaǵynda kólemdi sharalar ótkizýdi jalǵastyrdy.
Tramp Baıdenniń maska kıip, saılaýaldy naýqanyn úıden júrgizip otyrǵanyn birneshe ret kúlkige aınaldyryp, ony "Djo Haıden" ("jasyrynǵan Djo") dep ataǵan.
Degenmen Baıdenniń pandemıa kezinde qajet basqarý úlgisin kórsetken áldeqaıda sabyrly stıli oǵan kópshiliktiń aldynda sóıleý qyrynyń álsiz ekenin jasyryp qalýǵa múmkindik berdi. Baıden meıirimge toly kúlkisimen ǵana emes, sóıleý kezinde jibergen qatelerimen de tanymal: ol kóp ret sandyq derekterdi, jyldardy shatastyryp, durys emes esimderdi ataǵan.
Baıdenniń demokratıalyq praımerız kezindegi málimdemeleri kóbine aqylǵa qonymsyz ári júıesiz kóringen. Mysaly, ol pikirtalasta "amerıkalyq otbasylarǵa birge otyryp, birneshe ondaǵan jyl buryn qoldanystan shyqqan mýzyka qoıatyn qurylǵyny tyńdaǵan durys bolar edi" degen pikir aıtqan.
Degenmen Baıden qyrkúıek pen qazanda ótken Trampqa qarsy pikirtalas kezinde sózden súringen joq. Ol prezıdentti qyrkúıektiń sońynda 200 myń amerıkalyqtyń ólimine ákep soqqan koronavırýs epıdemıasyna qarsy kúreste jibergen qatelikteri úshin ótkir synady.
Baıden 22 qazanda ótken prezıdenttik pikirtalas kezinde "Osynsha adamnyń ólimine jaýapty tulǵa AQSH prezıdenti qyzmetinde qalmaýy kerek" dedi.
Ýkraına men "Býrısma"
Baıden nomınasıa almaı turyp júrgizilgen saýalnama nátıjesi onyń Tramptan sol kezdiń ózinde basym túskenin kórsetken.
Tramp Baıdendi "jemqor" saıasatker dep kórsetip, onyń otbasyn Djonyń memlekettik laýazymdarynan paıda kórdi dep aıyptaý arqyly qarsylasynyń aldyn orap ketýge tyrysty. Mundaı aıyptaýlar kóbine "2014 jyly Reseı Qyrymdy anneksıalap, Ýkraınanyń ońtústik-shyǵysyndaǵy eki oblysty basyp alǵan qarýly separatısterge qoldaý kórsete bastaǵan kezde Baıden Obamanyń Ýkraına máselesi boıynsha kómekshisi bolǵan degen" derekke negizdelgen.
Djo Baıdenniń uly Hanter ákesi AQSH-tyń Ýkraınadaǵy saıasatyna jaýapty tulǵa bolyp taǵaıyndalǵannan keıin bir aıdan soń Kıevtegi "Býrısma" gaz kompanıasy dırektorlar keńesiniń quramyna kirgen. "Býrısmanyń" ıesi – jemqorlyq kúdigine ilingen ýkraınalyq burynǵy sheneýnik. Saılaýaldy naýqan kezinde Tramptyń komandasy "Baıden "Býrısmaǵa" qarsy tergeýdi toqtatý úshin Ýkraınanyń bas prokýroryn jumystan shyǵarýǵa atsalysqan" degendi aıtty.
Respýblıkalyq senatorlar júrgizgen tergeý nátıjesinde daıyndalyp, qyrkúıekte jarıalanǵan baıandamada "Hanter Baıdenniń "Býrısmanyń" dırektorlar keńesindegi laýazymy múddeler qaıshylyǵy sıaqty kóringenimen, Baıdenderdiń tarapynan jasalǵan quqyqbuzýshylyq áreketterin rastaıtyn eshqandaı dálel joq" delingen.
