Azattyq, táýelsizdikti tý etip kóterip, jańa qalyptasýǵa tıisti memlekettiń ulttyq memleket bolýyn jaqtaǵan qozǵalys qataryna negizinen ultjandy azamattar birikken bolatyn.
Solardys ishinde sol ýaqytqa deıin de qazaqtyń ultshyl azamattarynyń, ásirese, Maǵjan Jumabaev shyǵarmashylyǵynyń qyr-syryn halyqqa tanystyryp, nasıhattaý jumystarymen aınalysyp júrgen, ult múddesin jeke bas múddesinen joǵary qoıa biletin azamattar qatarynan Batyrhan Dárimbet te tabylǵan edi.
Onyń ózi de bul týrasynda:
«Qazaq eliniń basqalarmen terezesi teń táýelsiz el bolǵanyn, azamattardyń teńdigi men bostandyǵyn qamtamasyz ete alatynyn derbes memleket bolyp qalyptasýyn qalaıtyn azamattar «Azat» quramyna kirdi. Men de birinshi kúnnen bastap «Azat»sapynda boldym. Ómirimniń eń maǵynaly kúnderi «Azat» pármendi kúres júrgizgen, kezeńde óttiń» del óz ómirindegi «Azat» qozǵalysynyń atqarǵan ornyn ádil atap ótken edi (B.Dárimbet. «Azat» qozǵalysy. A./ «Órkenıet» 2001. 12 bet).
B.Dárimbet ulttyq memlekettiliktiń, qoǵamdy demokratıalandyrýdyń, qazaq ultynyń ulttyq sanabynyń kóterilýiniń jáne ultqa qatysty jasalǵan qysastyqtardyń nátıjesinde joǵaltqandarymyzdyń qalpyna keltirilýiniń, sondaı-aq jalpy túrki halyqtarynyń birliginiń jarshysy boldy.
Ol jýrnalıs retinde ómiriniń sońyna deıin ár kezeńde ár túrli basylym betterinde jarıalaǵan maqalalarynda osy máselelerdi qaperden shyǵarǵan joq.
Sol kezdegi «Azat» gazetiniń redaktory qyzmetin atqarǵan B.Dárimbettiń aldynda turǵan negizgi maqsat qozǵalystyń tynys-tirshiligimen halyqty tanystyrý bolatyn, sondyqtan da gazet jabylǵanǵa deıingi ýaqytta munda kóbine halyqtyń óz arasyndaǵy qozǵalys ókilderiniń shyndyqqa toly maqalalary, qozǵalys tóraǵalarynyń baıandamalary, úndeýler sıaqty ýaqyt talabyna saı materıaldar jarıalanyp turdy.
Qozǵalys óz jumysyn bastaǵan alǵashqy quryltaıda onyń jarǵysy, baǵdarlamasy jáne egemendik týraly deklarasıanyń jobasy kópshilik talqylaýymen qabyldanyp tıisti organdarǵa jiberilgen edi.
Osy qozǵalys baǵdarlamasynda qazaq ultynyń jaı-kúıine erekshe toqtalý qozǵalysqa ultshyldyq sıpat berýine negiz bolǵany da jasyryn emes.
Osy týrasynda B.Dárimbet «Táýelsizdik jolyndaǵy kúres jalǵasa bermek» degen maqalasynda ashyna baıandap, «Azattyń» maqsattarynyń ózge ult ókilderiniń múddelerine qaıshy kelmeıtindigin aldyǵa tartady.
Sondaı-aq, kez bolyp otyrǵan kedergiler men túsinispeýshilikterge qaramastan «Azat» qozǵalysynyń Qazaqstannyń tolyq táýelsizdigine qol jetkizý jáne respýblıkanyń birjolata demokratıa jolyna túsýi jolynda óziniń kúsh jigerin aıamaıtyndyǵyna toqtaldy («Azat», 1992, №1).
Avtordyń elimiz táýelsizdik alǵannan keıingi tolyq táýelsizdikke qol jetkizý týrasynda aıtylǵan oılarynyń jalǵasyn kelesi bir maqalasynan tabýǵa bolady.
«Táýelsizdik alǵanymyzǵa bir jyldan astam ýaqyt ótti. Biraq, shyn mánindegi táýelsizdikti alý úshin áli talaı jyldar ótetini aqıqat. Sol kúndi jaqyndatý bárimizdiń boryshymyz. Biraq, osy kúnnen bastap barshamyzdyń da kókeıimizde myna bir oı basty oryn alýǵa tıis. Bolashaq táýelsiz memleketimiz qandaı bolýy kerek?» deı kele sol ýaqyttaǵy memlekettegi bıliktiń sıpatyna toqtalyp, óz oılaryn tolǵana ortaǵa salady.
Ol táýelsizdigimizdiń de, tutastyǵymyzdyń da nyǵaıýynyń birden-bir joly demokratıa ekendigin, demokratıadan syrt aınalýdyń keleshek urpaq aldynda keshirilmes kúná bolatyndyǵyn eskertedi.
Sonymen qatar, «Táýelsizdik jolyndaǵy kúreske óziniń ánin qosqan «Azat» qozǵalysy táýelsizdik jaǵdaıynda óziniń týyna «Demokratıa» sózin birinshi jazyp otyr. Birneshe aılarǵa sozylǵan izdenis, aıtys-tartystan soń demokratıa joly durys degender ózara toptasyp, «Azattyń» jańa tarıhı beleske kóterilýine jaǵdaı jasady» deı kele endigi jerde «Azattyń» óz júmysyn demokratıa jolynda jalǵastyratyndyǵyn, sonymen qatar úkimetke opozısıalyq baǵytta bolatyndyǵyn aıta kelip, sol opozısıanyń shynaıy sıpatyna toqtalady («Azat», 1993, №1).
Árıne, 70 jyl boıy tek qana bir partıalyq júıe basqarýynda bolǵan qoǵam úshin opozısıanyń mánin túsindirý ońaı sharýa emes edi, sonymen qatar opozısıaǵa qarsy kózqarastardyń kóptep baspasózde jarıalanýy da sol kezdegi qoǵam úshin zańdy qubylys edi.
Opozısıa týrasynda teris pikirge qarsy bolǵan ol opozısıaǵa qarsy toptarǵa «Strategıa men taktıka» atty maqalasynda:
«Opozısıanyń bolýy jáne onyń neǵúrlym kúshti bolýy – demokratıanyń basty kepili. Qoǵamdaǵy ár túrli pikirler eseptelip, solarǵa negizdelgen úkimet baǵdarlamasy men ishki jáne syrtqy saıasaty baıandy bolyp, turaqtylyq pen ózara túsinisýge jetkizedi.
Opozısıanyń bar bolǵanyna qýanǵan jón, óıtkeni ol qoǵamnyń demokratıa jolyna ıkemdele bastaǵany.
Eshbir partıanyń keregi joq, jalǵyz patsha men jalǵyz úkimet kerek, sonyń sara jolymen júre beremiz degen jaǵympazdar ár ýaqytta da tabylady. Bular bolashaq táýelsiz demokratıalyq Qazaqstannyń jaýlary, bizdi jaqsy, jaryq kúnderge jibergisi kelmeıtin shóńgeler men sheńgelder» dep óz ustanymynyń nyq ekendigin bildiredi («Azat», 1992, №5).
Al «Ulttyq daǵdarystan qalaı shyǵamyz?» degen maqalasynda avtor qazaq ultynyń basyndaǵy aýyr haldi tilge tıek etedi. Ol maqalada sandaǵan jyldar armandaǵan táýelsizdikke qol jetkizilgenimen qazaq ultynyń ult retinde damýdyń ornyna keri ketip bara jatqany, qazaq tiliniń óz tuǵyryna qona almaýy, joqshylyq pen jalańashtyq saldarynan qazaq ultynyń óz rýhanı tirekterinen aırylýy, ıslam dininiń de óz qaýqarynyń ketýi qazaq halqynyń jer betinen joıylý qaýpin týdyryp otyrǵanyna qynjylady jáne osy saldardy boldyrmaý joldaryn usynady.
Sonymen qatar, máseleniń sheshilýiniń biregeı joly parlamenttik respýblıka ekendigin aldyǵa tartady. Degenmen avtordyń parlamenttik respýblıkaǵa senim artýy, onyń respýblıkanyń ulttyq quramyna jáne azamattardyń qazaqı rýhynyń tómendigine mán bermeýinen ekendigin eskerte ketken jón bolar.
Túrkistan – eki dúnıe esigi ǵoı, Túrkistan – er túriktiń besigi ǵoı. Tamasha Túrkistandaı jerde týǵan Túriktiń táńiri bergen nesibi ǵoı, – dep túrkiler tutastyǵyn jyrlaǵan M.Jumabaev pen birtutas Túrkistan memleketin qurýdy armandaǵan M.Shoqaı ıdeıalaryna negizdeı otyryp, B.Dárimbet te jalpy túrki halyqtarynyń birigý ıdeıasynyń jaqtaýshysy boldy.
Odaqtan táýelsizdik alyp, irgesin bólek salǵan týysqan túrki tildes bes memlekettiń birigýinen góri alshaqtaýy basym bolyp bara jatqan tusta Almatyda 20 jeltoqsan 1996 jyly ótken «Mustafa Shoqaı jáne shetelderdegi qazaq zıalylary» atty ǵylymı konferensıada jasaǵan baıandamasynda ol osy jaıdy ashyna baıandaıdy.
«Sovettik 70 jyldyq dáýir Túrkistan halqyn birtutas sovet halqyna aınaldyra almasa da, onyń túrkistandyq tutastyǵyna syzat túsirdi. Jańa táýelsiz Túrkistan memleketteriniń basshylary osy syzattyń ornyn biteý úshin bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵaryp, yntymaqty jumys istep jatyr dep oılaýǵa bola ma?
Qazirdiń ózinde osy bes memlekettiń múddesi bir-birimen qabyspaı jatyr. Mysalǵa, Tájikstannyń Túrkistan degen sózdiń ózinen úreıi ushady. Túrikshildik pikir olarǵa túrpideı tıedi. Al qalǵan tórt memlekettiń de birligi baıqalmaıdy.
Túrikmenstan Iranǵa yńǵaılanýda. Qazaqstan men Qyrǵyzstan burynǵysynsha Reseı shylaýynda ketip barady. Ońtústik saıasat ustaýǵa tyrysqan Ózbekstan bolsa, Qazaqstan, Qyrǵyzstanmen birigip qurǵan Ortalyq Azıa Odaǵyna salqyn qabaq tanytýda. Al Shyǵys Túrkistannyń azattyq alýy ázir kýn tártibine qoıylǵan da joq.
Osynyń bári Túrkistan táýelsizdigimen qaýyshqan alǵashqy jyldardyń ózinde-aq aıtyla bastaǵan Túrkistan konfederasıasy, Túrkistan Odaǵy degen ıdeıalardyń júzege aspaı qalýyna ákep soqty» (B.Dárimbet. Elý maqala.A., Órkenıet, 2001, 149 bet).
Týysqan halyqtardyń bir-birimen jaqyndasyp, ózara túsinisý arqyly ǵana ortaq mámilege kelýi úshin olarda ortaq maqsat bolýy qajet. Osy ortaq maqsatty árqaısysynyń jadyna jetkizý úshin jalpyǵa ortaq ıdeıa kerek. Sondyqtan túrki tildes memleketterdiń birigýiniń negizi olarǵa arnalyp jasalatyn, jalpy baǵdarlama ekendigine kóz jetkizgen B.Dárimbet 28 tamyz 1997 jyly Izmırde ótken «Túrik halyqtary assambleıasynyń 4-shi quryltaıynda» jalpy túrki halyqtarynyń basyn biriktirý úshin arnaýly baǵdarlama jasaý qajettigin másele retinde kóteredi.
Ol sol kezeńge deıin atqarylǵan jumystardyń birtutas ıdeologıaǵa, uly ıdeıaǵa negizdelmegendikten jaqsy nátıje bere qoımaǵandyǵyn, táýelsiz jeti túrik memleketiniń árqaısysynyń óz jolymen júrip kele jatqandyǵyn qynjylyspen ortaǵa salady.
Sonymen qatar keńes ımperıasynyń bodandyǵynan bosaǵan memleketterdegi úkimet eski komýnıserdiń qolynda qalǵandyqtan jartylaı kosmopolıttik saıasat ustanatyndyǵyn, tipti, keńes úkimeti kezindegige qaraǵanda batys yqpaly kúsheıip ketkendigin de jasyrmaıdy jene óz oıyn kelesideı baǵytta jalǵastyrady:
«Túrik halyqtaryndaı bir-birine etene jaqyn jer betinde birde-bir ult joq. Til birligi, tabıǵatty túsiný birligi aıqyn kórinedi. Osynyń bárin eskere otyryp, Túrik dúnıesiniń túrikshil qoǵamdary men saıası partıalary, dinı jáne ekonomıkalyq birlesikteri, túrli qorlar men jastar uıymdary ókilderiniń basyn qosyp úlken baǵdarlama jasaý qajettigi týyp otyr» (B.Dárimbet. Elý maqala. A., Órkenıet. 2001. 165 bet).
Túrki memleketteriniń odaǵynyń jaqtaýshysy bolǵandyqtan jalpy qazaq memleketiniń óz memlekettiligin nyǵaıtyp, táýelsizdigin baıandy etýiniń eń tıimdi jolyn B.Dárimbet onyń túbi bir túrki memleketterimen odaqtasýynan kóredi.
Sondyqtan ol osy memleketterdiń bir-birimen jaqyndasýynyń biregeı joly rýhanı jaqyndasý ekendigin atap kórsetedi. Onyń oıynsha «rýhanı saladaǵy baýyrlastyq mindetti túrde memleketterdiń de jaqyndasýyn qamtamasyz etedi. Búl saladaǵy birlik tarıhy Túrkistan konfederasıasynyń qurylýynan bastalsa kerek. Jeke-jeke memleket retinde bir konfederasıaǵa birikken qazaq, qyrǵyz, ózbek, túrkmen, qaraqalpaq elderi birte-birte jaqyndasa kele Mustafa Shoqaı armandaǵan Túrkistan federasıasyna qosylýy múmkin» (Rýhanı birlikten – saıası birlikke. “Ana tili”, 29 qańtar, 1998).
«Óz ultyn syılamaý, ony maqtanysh etpeý – satqyndyq belgisi» dep B.Momyshuly aıtqandaı, óz ultynan jerigen adamdy ózine qarsy adam retinde kórgen B.Dárimbet tek ult múddesin ózgelerden joǵary qoıa bildi. Ol qandaı is atqarsa da ulttyq múddeniń qalys qalmaýyn qalady, sondyqtan da ulttyń bolashaǵy, keshegisi men búgini jaıly kóptegen qundy jazbalar qaldyrdy. Joǵaryda atap ótkenimizdeı ony «Azat» qozǵalysynyń quramyna múshe etken de ultshyldyq seziminiń joǵarylyǵy bolatyn. Ol ultshyl retinde óz halqyn súıip, dáriptep qana qoımaı ózgelerdiń de, jalpy Qazaqstan halqynyń múddesin joqtaı bildi.
Esbol ÓMİRJANOV
«Azat» gazeti 2006 j.
