Себебі, ілкі дәуірлерден ХІХ ғасырға дейін қазақ шешендік сөздерінің бұқаралық сипат алуы, құқықтық-әлеуметтік мәселелерді шешу барысында шешендік өнердің дамуы, шешендік сөз мазмұнының әділдік, елдік, рухани кемелділік секілді биік мұраттармен астасып жатуы – билердің қоғамдық қызметімен тікелей байланысты болды және қазақ халқы тарихының өн бойында шешен сөзімен үнемі қатар аталып, кей тұстары екеуі бір мағынада да қолданылып келді. Бұл да мыңдаған жылдар бойы халқымызбен бірге жасасып, санқилы мағыналық, формалық қабаттарды бойына жиған, әйтседе тәуелсіздіктен айрылғаннан кейін түрлі таптық, идеологиялық себептерге байланысты мән-мазмұны көмескіленіп, орынсыз «қудалауға» түскен аса киелі сөздердің бірі.
[caption id="attachment_26997" align="aligncenter" width="460"]
Мамай Ахет[/caption]
«Хан – қақпа, халық – қазына, батыр – қорған,
Молда – сүлік әуелден елді сорған.
Шешен – шеңбер болғанда, би – таразы,
Ән – сәнің, күйің – көркің, ақын – жорғаң...» (Бес ғасыр жырлайды. – Алматы: Жазушы, 1989ж. 162 бет) – деп жырлайды Жанақ ақын ХІХ ғасырға дейінгі қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік және тұрмыстық құрылымын суреттейтін шығармасында. Практикалық мәнінің маңыздылығы, қоғам өмірімен, күнделікті тұрмыс-тіршілікпен тікелей байланысты болуы – шешендік сөздерді билердің «ел жамаудағы» басты құралы етті.
Халқымыздың тарихынан елеулі орын алатын, мемлекеттігіміздің басты тірегі болып келген билер институты да бүгінгі күні тың көзқарас пен жаңаша пайымдауға зәру. Ұлттың ұйысуын, билік пен бұқара арасындағы әлеуметтік тепе-теңдікті, үйлесімді қамтамасыз етуде өлшеусіз қызмет атқарған бұл жүйенің белді өкілдері – билер тарих ғылымынан өзіне лайықты бағасын әлі алған жоқ. Билердің нұқсан келген беделі мен абыройын арашалауға бүгінгі таңда жазушылар мен заңгер ғалымдар тарапынан жасалған азды-көпті еңбектер болмаса, жалпы гуманитарлық ғылымдар әлі де олардың пайда болу заңдылықтарына, Қазақ мемлекеттігіне сіңірген еңбегіне әділ бағасын бере алмай-ақ келеді. Мұның әртүрлі себептері болды десек те, ендігі жерде қазақ халқының жойылып кетпей, ұлт ретінде сақталып қалуына өлшеусіз қызмет еткен билердің тарихи ролі, олар құрған құқықтық, саяси-әлеуметтік, рухани жүйелердің ел тарихындағы орны жаңаша пайымдалуға тиіс.
Қазақ әдебиеттану, фольклортану және лингвистика ғылымдарының мейілінше дамыған Кеңес кезеңінде «би» сөзіне біржақты теріс көзқарастың қалыптасуы заңды еді. Ол тұста бұл сөздің таптық мәні, идеологиялық астары басқа тарихи мағыналарын көмескілеп, билердің қызметін әділ бағалауға мүмкіндік бермеді. «Қазақ тілінің түсіндірме» сөздігінде «БИ 1.Дау-жанжалға бітім айтып, төрелік жасаушы, ел ішіндегі әділ қазы, рубасы; 2.Үстемдігі басым әкім, қожа» (Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс. 2008 ж. Жалпы редакциясын басқарған Т.Жанұзақов. 130 бет) деген түсініктеме берілген болатын. Бұл түсініктен сөздіктің Кеңес дәуірінде қалыптасқан мағынаға сай жасалғаны және соған байланысты сол кезеңнің таптық көзқарасының салқыны аңғарылады. Билердің қоғамдық қызметі мен қазақ тарихындағы ролі тек тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде ғана жаңа бір қырынан сөз бола бастады. 2013 жылы жарық көрген «Қазақ сөздігінде» бұл ұғымға біршама тиянақты, әділ де толық түсінік беріліпті:
БИ зат. 1. тар. Қазақ қоғамындағы бұрын-соңды қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-сананы өте жетік білетін, сөзге шешен, өзі заңгер, өзі істің ақ-қарасын айқындап, үкімін шығаратын сот. 2. тар. Дауды дәстүрлі (тарихат) жолмен шешетін, құқықтық істі Есім ханның ескі жолы, Қасым ханның қасқа жолымен я болмаса, Жеті жарғы бойынша жүргізетін адам. 3. тар. Шешен, ділмар, батагөй. 4. тар. Бітістіруші, дипломат, елші. 5. тар. Патшалық Ресейдің қазақ даласында отаршылдық пиғылмен жүргізген құқықтық-әкімшілік реформалары салдарынан билік жүйесінің өзгеруіне байланысты сайламалы жолмен тағайындалған билік иесі. 6. ауыс. Ие, қожа // Үстем, басым. (Қазақ сөздігі (Қазақ тілінің біртомдық үлкен түсіндірме сөздігі) Құрас.: Н.Уәли, Ш.Құрманбайұлы, М.Малбақов, Р.Шойбеков және т.б. – Алматы: «Дәуір» баспасы, 2013. 1488 бет. 232 бет). Бұл тіл білімінде «би» сөзінің санқырлы астарын, тарихпен біте қайнасып жатқан тылсымды мағыналарын ғылыми тұрғыда ашуға бағытталған алғашқы қадам десе болады.
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде көркем шығармаларда, құқықтану саласы мен өзге де ғылыми әдебиеттерде «би» атауына қатысты жағымды ой, оң пікірлер айтыла бастады. «Би атағын алу үшін халық жиналыстарында сөйлеп сыналып, атақ-абыройға ие болған, елді аузына қарата алатын шешен, қара қылды қақ жарған әділ, әдет-ғұрып заңына жетік білгір, ата-баба мекенін жаудан қорғайтын жүректі, әскери амал-тәсілдерді меңгерген дарынды қолбасшы батыр, дау-жанжалдарды ақылмен шешетін ойшыл, әлеуметтік заң-жораларды жасай алатын заңгер, халықты билеген хандарға кеңес беретін ақылгөй, өмір тіршілігін терең зерделеген философ болу керек» (Қосымова Г. Шешендік өнердің негіздері. – Алматы: Баянжүрек. 2007. 102 бет). – деген үлгідегі шынайы ғылыми пікірлер айтылып, зерттеу жұмыстары жүргізіле бастады. Ғалым Г.Қосымованың бұл пікірімен келісе отырып, ендігі жерде біз «би» сөзінің нақтылы ұғымды білдіретін ерекшелігіне, тарихи мәніне, терминдік сипатына назар аударғымыз келеді.
Қазақ қауымындағы тұрмыс-тіршіліктің, мемлекеттік жүйенің өзгеруіне байланысты қоғамдық қызметінен, шынайы мағынасынан айрылған билер институты да, «би» атауы да, жырау, сал, сері, шешен секілді тарих қойнауында шаң басып, көмескі тартты. Өзге дәстүрлер мен олардың атаулары тек қана тарих сахнасынан шығып қана қойса, «би» мен «билеуші» түсінігі Кеңес дәуірінде қалыптасқан ғылым үшін «зиянды» саналып, таптық танымның нысанасына айналды, ашықтан-ашық қуғынға ұшырады. «Өзі би, өзі қожа», «Бас-басына би болған өңкей қиқым», т.б. деп келетін тұрақты тіркес, мақал-мәтел немесе жекелеген ақын шығармаларында сақталғаны болмаса, «би» атауы өзінің лексикалық мағынасынан айрылды. Бұл жүйе мен атаулардың жойылып кетуін қазақтардың дербестігінен айрылуымен, көшпелі өркениеттен отырықшылыққа бет алып, құндылықтардың алмасуымен, мемлекет ішіндегі өмір сүру ережелерінің өзгеруімен түсіндіруге болады.
Қазақ тарихында «шешен» деген анықтауышпен соңғы рет аталатын тұлғалардың бірі Досболға қатысты Мәшһүр Жүсіп мынадай бір деректі келтіреді:
«Қыпшақ Досбол датқа қартайып, науқас болып жатқанда, болыс-билер көңілін сұрай келіпті. Байсын деген соқыр болыс, Нұрмаш деген пұшық болыс, Саудағұл деген таз болыс бар екен. Сонда болыстар айтыпты: Датқа-еке, бұрынғының арты едің, бүгінгінің қарты едің, әлдеқалай боласыз!? Артыңда қалатұғын жандарға не айтып кетесің, ілгері өткендерге не айтып барасың? – депті. Сонда Досбол: Сендерге не айтайын, заман сендердікі, жұрт сендердікі, өз ақылдарың өздеріңе жетеді. Ілгері өткендерге айтып баратын сөзім мынау: «Бақ деген сендер тірі күнде сұңқар еді – елде кімнің басы биік болса, соған қонушы еді. Сол бақ қартая-қартая қарашыбын болды. Қайда сасық болса, соған қонды – соқырдың көзіне қонды, пұшықтың мұрнына қонды, таздың басына қонды!» - деп барамын-дағы» - депті (М.Ж.Көпейұлы. Шығ. – Павлодар: ЭКО, 2013. 13 т. 412 б. 27 б.)
Бұл қазақ даласында ғасырлар бойы сақталып келген, лайықты жандардың билікке, ел ісіне араласуына мүмкіндік берген меритократиялық жүйенің бұзылуын қарт шешеннің жеріне жеткізе айтқан мағынасы терең ғибратты әңгімесі болатын. Бұрын-соңды халқының, көпшіліктің мұрат-мүддесін барлығынан жоғары қойып, ар-ұят, әділет жолында бастарын өлімге де тігіп, «қара қылды қақ жарып» келген ұлы билердің қызметі ендігі жерде отарлаушылар үшін керексіз болып қалды. «Бақ деген сендер тірі күнде сұңқар еді – елде кімнің басы биік болса, соған қонушы еді» деп, шешен Төле, Қазыбек, Әйтеке, Қаражігіт, Байдалы, Кеңгірбай т.б. сынды елден ерек тұлғаларды жазбай тауып, соларға «екі тізгін, бір шылбырды» сеніп тапсырған көпшіліктің басынан сол дәуірдің келмеске кеткенін ашына айтып отыр.
Есесіне, әділетсіз болса да отарлаушылардың қалауын қалтқысыз қылп етпей орындайтын мәймөңке, өз пайдасы мен мансабы жолында ештеңеден тайынбайтын «қолбала билер» заманын Досбол «Сол бақ қартая-қартая қарашыбын болды. Қайда сасық болса, соған қонды» деп ел ішінен әділдіктің кеткенін, неғұрлым өз қандасына қатал, тасбауыр, парақор би-сымақтардың заманы туғанына меңзеп отыр. Бұл сол дәуірдегі уақыт шындығы болатын.
Енді «би» сөзінің шығу төркініне, оның уақыт тезінде қандай өзгерістерге ұшырағанына зер салалық. «Шешен» сөзі тәрізді «би», «бек» сөздері де тым ерте дәуірлерден, ортақ алтайлық кезеңнен, бәлкім одан да бұрынғы замандардан тамыр тартқан лексикалық бірлік екені аңғарылады. Би деген қосымша атаумен алғаш кісі есімі алтайлықтардың мифологиясында кездеседі. Бұл көне аңыздардағы адамдар мен киелі рухтардың атаулары қазақы танымға соншалықты жақын және исламға дейінгі қазақтардың тәңірлік, бақсылық түсініктерімен сарындас. Алтайлықтар «Ер Төстік» ертегісінде айтылатындай аспан, жер және жерасты деп жіктелетін үш әлем бар деп санады да, олардың әрқайсысында жер бетіндегі тіршілікті реттеп отыратын киелер мен қасиетті рухтар мекендейді деп есептеді. Көк, яғни, жоғарғы әлем иесі Өлген немесе Үлкен (Ульген) алты күнде Ақ Ененің көмегімен дүниені жаратады. Ортаңғы әлемді адамдар мен жер, от, су, орман, жел, тау рухтары мекендейді. Бұлардың айтылуы да қазақшаға жақын:
Алтай иесі - Алтай ээзи (дух-хозяин Алтая)
Жердің иесі - Дьердин ээзи (дух-хозяин земли)
Таудың, қырдың иесі - Туунын, кырдын ээзи (духи-хозяева гор)
Жер-Су - Дьер-Суу (Земля-Вода)
Су иесі - Суу ээзи (дух-хозяин воды) (Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири: Человек. Общество / Львова Э. Л., Октябрьская И. В., Сагалаев А. М., Усманова М. С.- Новосибирск: Наука. Сиб. Отд-ние, 1989)
Жер асты әлемін Ерлік би басқарады. Онымен қатар Қараш бидің аты да аталады.
Бұл сөздің әуел баста дыбысталуы мен мағынасы жағынан ұқсас «бай», «бей» сөздерінен келіп шыққандығы белгілі болып отыр. Барлық азия халықтарының тілінде ұшырасатын осы сөздің этимологиясына алғашқылардың бірі болып арнайы назар аударған ғалым А. Н. Самойлович болды. Ол көптеген ескерткіштерді, әртүрлі халықтардың тілін саралай келе ба:й (бэй) сөзінің ба:р ~ бар~вар сөздерінен бастау алып, содан әрқилы өзгерістерге ұшырағандығын айтады. Чуваш тіліндегі пуйан, монғол және маньчжур тілдеріндегі bajan, bajandur деген тайпа атауын, Bajirqu топонимдерін мысалға келтіре отырып, ғалым оларды этимологиялық тұрғыдан тамырлас деп қарайды. Автор bay, bayan, payan, bar деген сөздердің «бай, ауқатты» деген осы күнге дейін сақталып келген әлеуметтік мәнінің бастапқы мағынасы емес екенін ескертеді. «Значение «богатый» вытеснило более древние значения или возобладало над ними в раннюю пору феодализма в языках тюркской системы...» (13. Самойлович А.Н. «Богатый» и «бедный» в тюркских языках // Известия Академии наук АН СССР. - 1936. - № 4. - С. 25 - 32.) деп жазады ғалым. Сондағы айтпағы, бұл біздің қазіргі түсінігіміздегі «бай» деген ұғымның кейін пайда болғандығы, алғашқы мәні әдеттегі «жоқ» деген ұғымға антоним «бар» деген мағынаны білдіргендігі. Антикалық гректердегі «құл» сөзіне қарсы мағынадағы «еркін, сөйлеуге қабілетті, дауыс беруге құқылы» дегені секілді, ілкі дәуірдегі «бэй» сөзінің де қарапайым ғана «жоқ» дегенге қарсы ұғымнан туғандығын айтады ғалым. Тілдердің даму, таралу заңдылықтарына сәйкес бұл сөз де санқилы дыбыстық, мағыналық өзгерістерге ұшырағанымен, түпкі семантикалық байланысын сақтап қалған.
Алтай тобындағы барлық тілдерде кездесетін бұл сөз кейінгі дәуірлерде ғалымдардың қызығушылығын туғызып, түпкілікті зерттеудің нысанына айналды. Осы тақырыпты құмық тіліндегі нұсқасымен салыстыра арнайы зерттеген ғалым С.М.Лабазанова былай дейді: «Таким образом, лексема бай в тюркских языках имеет разветвленную семантическую структуру. Появившись в общеалтайскую эпоху, она сохранилась почти во всех тюркских языках. Многообразие значений постепенно угасает с востока на запад. В азербайджанском и турецком языках данная лексема не представлена, в этих языках значение «богатый» передается словами bahalı и zengin.
В монгольских языках имеются следующие соответствия тюркскому бай: bajo // баян «богатый», «богач», в хазарских диалектах baju, баялаг «богатый», в калмыцком байн «богатый», байн күн «богач», байҗх «богатеть», байлг «богатство», «достаток», в бурятском баян «богатый», баялиг «богатство».
Слово бай в разных фонетических вариантах известно во всех тунгусо-манчжурских языках, кроме эвенкского: в орочском, удэгейском, ульчском, орокском байан «богатый», «богач», нанайском бaja «богатый», «богач», в маньчжурском бaja «разбогатеть» и бajaн «богатый», «богач» [14, с. 29], в эвенкийском бай имеет два значения: 1) богатство, 2) богатый, абаян три: 1) богач, 2) богатство, 3) богатый [6, с. 48,52] (Лабазанова С.М. Общеалтайская лексема бай в кумыкском языке. Современные проблемы науки и образования. – 2014. – № 2.).
«Жоқ» ұғымына қарсы «бар» деген мәннен бастау алатын «бай», «бей», «бек», «бегі», «би» үлгісіндегі сөздер алтай тобына жататын халықтардың таралу, бір-бірінен ажырау, жаңа қоныстарды мекендеу тарихының сілемін көрсететін мәдени лексикалық бірлік. Кейбір тарихи деректердің жазба ескерткіштерде аталмаса да, сол халықтың тілінде, тұрақты тіркестерінде, ел аузындағы аңыздарында сақталып қалатыны болады. Сол сияқты түріктердегі «би» атауы туралы алғашқы деректер мыңжылдықтардың арғы жағына кетеді. Байырғы үйсіндерде ең жоғарғы лауазым иесінің «би», «күнби» (қытай деректерінде «куньми») деп аталғанын ғалымдар ертеден-ақ ескертіп келеді. Әсілі, «би» сөзі ел үшін, ортақ мүдде жолында еңбек ететін, «жоқтан» «бар» жасауға қабілетті адамның қасиетін көрсететін, келе-келе әлеуметтік статусты, ұлыстық қызметті, көпшілік тарапынан мойындалған арнайы лауазымды білдіретін ерекше термин. Белгілі тілші-ғалым Ғ.Мұсабаев бұл хақында: «Куньмо – үйсін патшасының лақап аты екен де, күн көне түркі тілінде халық, қоғам деген, сонан өзгерген. Мо, ми деген би, бег болады дейтін пікір көптен бар. Өйткені қытай жылнамасында гуньми (күн, би) болып жазылған. Сөйтіп үйсін патшасының лақап аты – халық бегі, қоғам бегі (биі) деген екі сөз екен. Бұл жөнінде ескеретін бір жағдай бег (бек), бий (би) деген екі сөздің бір түбірден өрбіп, біріне-бірі синоним болғанын ескеру қажет. Қыпшақ тобына жататын біраз тілдерде ғана емес, оғыздарда да бей түрінде ұшырайтыны й/г дыбыстарының алмасу дәстүріне байланысты болған. Бег (бек) – ең жақсы деген ұғымда болған», – деген пікір айтады.(Ғ.Мұсабаев. Қазақ тілі тарихынан. Кітапта: Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: «Арыс». 2008. 469 б. 253 б.). Әрине, тарихи жағдайларға, ауысқан билік формаларының өзгеруіне орай олардың қоғамдағы қызметтері де әртүрлі сипаттарда көрінуі мүмкін, әйтседе, негізгі мәні мыңдаған жылдар бойына көшпелі өркениетте сақталып келген.
Көне дәуір қолжазбаларында аталатын Күн би атауының Қазақстан аумағында көптеп кездесетін күн басты адамдар бейнесімен байланысы болуы да мүмкін. «Таңбалы» қорығындағы мыңдаған жылдар бұрын салынған петроглифтерде күн басты адамдардың көптеген бейнелері сақталған. Тіпті бір суретте осындай жеті күн басты адамдардың бір жерге шоғырланғаны айқын бедерленген. Бір қызығы, барлығының да бастары күн тәрізді болғанымен, олардың іштеріндегі формалар, фигуралар әртүрлі, бір-бірінен ерекшеленген. Осы жан-жағына нұрын шашқан күн басты адамдар сол дәуірлердің билеушілері – Күнбилер емес пе екен деген ой келеді. Ал әлгі жеті Күн басты билердің бір жерде бас қосуы, олардың өзара мәмілеге келіп, сол дәуір үшін аса маңызды белгілі бір саяси одақты құруы емес пе екен деген ойға жетелейді. Әрине, бұл әлі де дәлелдей түсуді қажет ететін тұжырым, әйтседе бүгінгі күні көзіміз көріп отырған Күн басты адамдар бейнесінің осы аймақты мекендеген халықтардың таным-түсінігі нәтижесінде пайда болғанын ешкім де жоққа шығара алмайды. «Ғұн» сөзі көне тілде «күн» дегенді білдіреді. Яғни күнге табынушы тайпалар» («Ана тілі», 31.03.2016) - дейді моңғолдық тарихшы-ғалым Ө.Биқұмарұлы. Тілдері алтай тобына жататын жапондарда синтоизм діні осы күнмен тығыз байланысты. Синтоистер өздерінің діндерін күн құдай-анасы және жапон императорларының ілкі анасы саналатын Аматэрасудан бастау алады деп есептейді.
«Қазіргі жыл санауымызға дейінгі он жеті мыңыншы жылда пайда болған, сол Шумерлер өмір сүрген Бабыл мемлекетінің Ата заңы – «Хаммураби» деп аталған. Кейбір мемлекеттік құқық тарихында бұл заң «Хаммурапи» деп бұрмаланып жазылған. Бірақ түпнұсқада жоғарыдағыдай «Хаммураби» деп аталғаны, осы құқықтық құжаттың толық нұсқасы жарияланған «Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы жөніндегі хрестоматиялық» оқулықта айна-қатесіз көрсетілген. Онда: «Вавилон патшасы Хаммурабидің заң жинақтары (сот ісін жүргізу кодексі) жыл санаудағы біздің дәуірге дейінгі 1792-1750 жылдарда елге билік етудегі «ғұмырлы бақыт және мейірімді басқаруда» өзіндік мерейге қол жеткізген және сонымен бірге, келешектегі ел басқаратындардың жаза тағайындаудағы құқық қолдану саясаты мен заң шығару шығармашылығындағы негізігі принциптердің ұғымы жинақталған» деп көрсетілген. (Хрестоматия по истории государство и права зарубежных стран. Том 1, Древний мир и Средние века, 12 стр. НОРМА, 2003 г.) Меніңше, 282 баптан тұратын осы заңды шығарған Вавилон патшасы Хаммураға «БИ» атауы тектен текке қосылмаған тәрізді!?
Осындай тарихи фактілерді ескере отырып, Қазақ елінің мемлекеттік құрылым-жүйесіне ежелден қызмет еткен билік иелерінің қоғамдық рөлін, берілген лауазымға сай функционалдық міндеттерді атқарудағы билердің көп салалы мемлекеттік қызметтерін терең тұрғыдан талдап көрсету өте орынды болмақ» («Егемен Қазақстан». 17.05.2008) – деп заң ғылымдарының докторы Қ.Мәми тағы бір қызықты да тосын пікірдің ұшығын шығарады. Мұның барлығы да әлі де терең зерделеуді қажет ететін, әйтседе, ескерілуге тиіс қисындар.
Бүгінгі қазақ есімдерінде жиі кездесетін «бек» немесе «би» формалары сонау ғұн, түркі дәуірлерінде, тіпті одан да бұрынғы замандарда кеңінен қолданылып келгендігін жазба деректер растайды. «Бағадұр Ізқұтлы би қаған деген лауазыммен таққа отырды. Сарайға елші салып, таралғы тартты. Би қаған тегінде Түріктердің бір бөлімін басқарып отырған кіші қаған еді.» (251бет) деп жазады қытай жылнамасы. Аудармашылар бұл терминнің қытай деректерінде де «ми», «би» үлгісінде жазылғанын ескертеді. Осы күнге дейін өзгеріссіз қолданылып келе жатқан «билік», «билік құру» сынды туынды зат есімдер мен етістіктер осы қызметті білдіретін «би» сөзінен бастау алып, тілімізде түрлі формаларда сақталып қалған. «Құтлықтың ұлы Күлтегін бұрынғы ұлыстарының басын құрап, кіші қағанға шабуыл жасап және оны тұқымымен құртып, оның орнына ағасы Бегленді қойды, ол Білге қаған деп аталды» (Ұлы түрік қағанаты. Қытай деректері мен түсініктер. – ҚХР Шыңжаң жастар-өрендер баспасы. 2006 жыл.244бет). Бұл мысалдан көне түркі жазба ескерткіштерінен бізге жақсы таныс Білге қағанның шын есімі Беглен (кей деректерде Мөгілен) екенін көреміз. Далалықтарда таққа отырғанға дейін өз атымен аталып, қаған атанғанда жаңа ат беру үрдісі болғаны белгілі. Мұның алғашқы буынындағы «бег», «мөг», «ми» формалары «би» сөзінің түрлі деректердегі жазылуына байланысты өзгерген нұсқалары екенін ғалымдар бұрыннан айтып келеді. Жапон ғалымы Ширатори Куракичи және басқа да көптеген ғалымдар би мен бек сөздерін бір атаудың түрліше дыбысталуы деп қарайды. Ал екінші буындағы «лен» формасы «ұлан» сөзінің деформацияға ұшыраған нұсқасы болуы мүмкін. Бүгінгі таңда «Ерлан», «Нұрлан» үлгісінде кездесетін есімдердей, Беглен атауы «Биұлан» деген мағынаны береді деп есептейміз.
«Би» сөзінің жоғарыда аталғандай түрлі формаларда кездесуін әртүрлі дереккөздерге сүйенген ғалым С.Қондыбай да ескертеді. «Бек (бег, бей, би) – ру-тайпа ақсүйектерінің титулы. Көк түркі қоғамы, қаған мен оның әулетін есептемегенде, екіге бөлінді, ол – жай халық (игиль қара бодун) пен бектер (атлық) еді... Бек – түркі қоғамының тірегі еді, ол туралы орта ғасырлық тас жазулар мен жазба әдебиеттерде біршама жақсы сақталған»(Қондыбай С. Жауынгерлік рух кітабы. – Алматы: «Нұрлы әлем», 2006. – 240 бет. 170-171 б) – деп жазады ол. Бұл оның ілкідегі «бар», «бай» деген мағыналарынан ажырай бастаған кезеңін білдіреді.
Өте ерте замандардағы тасқа басылған жазулардан ортағасырлық жазба деректерге дейінгі барлық тарихи ескерткіштерден «бек», «би» терминдерін еш өзгеріссіз кездестіреміз. «Көне түріктің салт-дәстүр, әдет-ғұрыптары көшпелілердің әлеуметтік өмірін реттейтін басты құрал есебінде қызмет жасады. Осы әдет-ғұрыптың құқықтық қызметін атқаратын өкілдерін түріктер «бек», «би» атайтын» – деп нақтылай түседі ғалым Ж.О.Артықбаев (Артықбаев Ж.О. Жеті жарғы. – Алматы: 2004. 40 бет). Әбілғазының «Түрік шежіресінде» де дәл осы ой айтылады. М.Қашғарида «бек» – «билеуші» (Махмуд ал-Кашгари. Диван Лугат ат-Турк. – Алматы: «Дайк-Пресс», 2005. – 1288 с. 856 с.) «Моңғолдың құпия шежіресі» мен «Алтын шежіреде» «би» сөзі «шерби», «бек», «бехи» үлгілерінде кездеседі. «Алтын шежіреде» Шыңғысхан ең жақын серіктеріне «Боршы, Мұқылай бастаған нояндарым! Тұдай, Доғылқу бастаған шербилерім!» (86 б. Лувсандан зан. Алтын шежіре. – Алматы: «Өнер» – 2009. – 224 б.) – деп тіл қатады. «Шерби» деп ханның ең жақын қызметшілерін атаған. Бәлкім «бехи», «шерби» сөздері белгілі бір фонетикалық өзгерістерге ұшыраған болуы мүмкін, әйтседе жазба ескерткіштердегі бұл лексикалық бірліктердің құрамында «бек», «би» формаларының бар екендігі дау туғызбайды. Бұдан шығатын қорытынды, «бей», «би» термині тым көне замандардан-ақ мағынасы бұлыңғыр, шартты атау болған емес. Керісінше, «жоқ» деген ұғымға кереғар «бар» дейтін мағынадан бастау алып, аздаған дыбыстық өзгерістерімен бұл сөз көшпелі қауымда баршасы бірауыздан мойындаған, уақыт өте келе атқарған қызметіне орай ортақ қазынадан ақы алатын, ерекше құқықтық мәртебесі бар мемлекеттік қызметші атауына айналған.
Ғ.Мұсабаев: «Үйсін мемлекеті бастықтары хан деп аталмай би, бек атанған» (Ғ.Мұсабаев. Қазақ тілі тарихынан. Кітапта: Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: «Арыс». 2008. 469 б. 256 б.) деп нақтылай түседі. Ал академик Б.Көмеков ХІІ ғасырлардағы Қыпшақ хандығындағы лауазымдар турасында: «Билеуші ақсүйектік топтың (хандар, тархандар, басқақтар, бектер, байлар) қатаң иерархиялық жүйесінің үстемдігі айқын көрінді» (Тарихымыз – тұңғиық. ЕҚ. 08.10.2015) деп атап өтеді. Бұл тұста «бек», «бай» атауларының мағыналық жағынан жіктеле бастағанын көруге болады. Әйтседе, «бек», «билердің» ресми лауазым қатарына енгені байқалады.
Шығыс халықтарының барлығына да кеңінен тараған, көне жазбаларда жиі ұшырасатын бұл сөздің мағынасы үнемі ғалымдар назарынан тыс қалған емес. Г.Е.Грумм-Гржимайло «бек», «бей» терминдеріне қатысты алдыңғы ғалымдарға былайша сілтеме жасайды: «Аристов считает их тюрками, но не приводит тому доказательств; в пользу их турчизма говорит, впрочем их титул князей – «бей», если только d’Obsson, op. cit., I, стр. 55, правильно передает монгольское бики (беки) словом бей (бек). Арх. Палладий (примеч. к «Юань-чао-ми-ши». Стр. 228) пишет что «бђкинь» (бђки) у монголов и чжурчженей значило – благородный, дворянин, т.е. употреблялось в том же значении, в каком и доныне в Турции и Персии употребляется слово бек (бей). Но Бартольд («Туркестан в эпоху монгольского нашествия», II, стр. 421), думает, что слово «бики» хотя и встречалось в титулах некоторых государей, например меркитского и ойратского, но у монголов имело другое значение, а именно, соответствующе слову первосвященник. Он не приводит, однако, сему доказательств. Сенковский (Supplѐment à I’histoire gѐnѐrale des Huns», стр. 128-129) пишет, что следует различать слова бей(bi) и бек (big); первое обозначает военный чин, соответствующий нашему генеральскому, второе – титул» (Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. – Ленинград, 1926. 2 том.413-414 стр.). Би сөзінің астарын жан-жақты ашатын аса құнды деректер. Ғалым халықтар мен тілдердің ерекшелігін көрсететін бұл атаудың мағынасын айқындап алуды аса маңызды деп білген сыңайлы.
ХІ ғасырдағы М.Қашғаридің «Диуани лұғат ат-Түрік» сөздігінде «билік» сөзі дәл осы күнгі («каңашлик билик узрашур, каңашсиз билик убрашур» (242с) «кеңесті билік (ұласар) гүлденер, кеңессіз билік (өшер) кері кетер») мағынасында қолданылады. Ал билеуші сөзін ол «бек» деп береді.
Өзбек хан тұсындағы Алтын Ордадағы хан кеңесінің құрамына қатысты сол кезеңдегі тарихи деректерге сүйенген ғалым М.Г.Сафарғалиев мынадай ғылыми тұжырым жасайды: «Кеңеске кіретін бұл төрт әмірден оның екі мүшесінің – беклер бегі мен уәзірдің міндеті азды-көпті анық айтылған, олардың ішінен біріншісі, яғни, беклер бегі (князьдардың князі) әскери істерге билік етті, түменбасыларын, мыңбасыларды, жүзбасылар мен онбасыларды басқарды, екіншісі – уәзір – мемлекеттің азаматтық істерін басқарды. Феодалдық мемлекеттердің барлығы сияқты Алтын Орда да ең алдымен әскери-феодалдық мемлекет болғандықтан, әскери ведомствоның басшысы – беклер бегі азаматтық істерді басқарушыдан жоғары саналды, осы себепті әл-Омари беклер бегін төртеудің кеңесіндегі аға князь деп атайды» (Сафарғалиев М.Г. Алтын Орданың ыдырауы. – Алматы: «Дайк-Пресс», 2014. 326 бет. 82 б.). Брокгауз бен Ефронның энциклопедиялық сөздігінде «Беклярибек — управляющий государственной администрацией в Золотой Орде. Одна из двух главных административных должностей, схожая с функциями современного премьер-министра. (Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907) деп жазылу себебі де беклер бегінің сол кеңестегі қызметімен тікелей байланысты.
Осынау өміршең дәстүр кейінгі кезеңдерге дейін өзгеріссіз сақталып, көпшілік алдында ой толғап, пікір айта алатын, соңына халықты ертуге қабілетті және ерекше қасиеті көпшілік тарапынан мойындалған адамдарға қатысты айтылған. «ХV-XVI ғасырларда «бек» атағын, сірә, хан беретін болып, «рангілер табеліне» кіргенге ұқсайды, ал кейіннен бұл атақпен ресми праволары мен қызметтері бар адамдар аталған – деп жазады Р.Сыздықова Қ.Жалайридың «Жамиғат тауарихын» зерттеу барысында. – Бұл сөздердің «би» варианты да бар. Біздің тарихшымыз ханнан кейінгі билеушінің титулы ретінде «бек» тұлғасын жұмсаған да, «би» вариантымен ру-тайпаның басшысын, билеушісін немесе билеуші топтың өкілін атаған. Сірә, Қадырғали заманындағы қазақ қоғамында ру-тайпа басын «би» деп атаса керек. Сондықтан шежіре тексінде «би» тұлғасы да кездеседі (Тасуқа би, Сейдек би). Мүмкін, шежіреші бұл тұлғаны көбірек жұмсаған болар, бірақ оны кейінгі көшірушілер «бек» вариантымен ауыстыруы әбден ықтимал. Оны мына бір факт дәлелдейтін тәрізді. Қадырғали өзінің ата-тегін таратқанда би терминін жұмсаған. Мұны Баруди нұсқасынан көреміз: Қадыр али би, Хосум би, Қарач би, Айтаулы би, Тебре би. Осы ата текті таратуда кейінгі нұсқада би сөзінің орнына бек тұлғасы келтіріліп жазылған (көшірілген). Маңғыт мырзаларының ру басы, Алтын Орданың билеушісі (бірақ ханы емес) атақты Едіге бірде «бек», бірде «би» деген титулмен берілген» (Сыздықова Р. Көптомд. Шығ. Жин.5 т. 64 б.).
Алтын Орданың ыдырап, Қазақ және Ноғай хандықтары құрылар қарсаңда, яғни, ХV ғасырдың бірінші жартысында билер өз ру-тайпалары шегінде толыққанды билігі бар, көпшілік атынан келіссөз жүргізе алатын, сұлтандармен тең дәрежедегі лауазым иесі ретінде көрінеді. Бұл құбылыс аласапыран кезеңдегі хан мен оның ұрпақтының беделінің түсуімен де байланысты болса керек. Әрине, бұл барлық билерге тән болмауы да мүмкін. Десек те, Ноғай ордасындағы Едіге, Оқас, Темір билердің атақ-абыройлары мен саяси ықпалы Әбілхайыр ханнан кем болмағаны байқалады.(Кәрібаев Б. Қазақ хандығының құрылу тарихы. – Алматы: «Сардар» баспа үйі, 2014. – 520 б. 321 бет). Ноғай ордасында би – орданың бірден бір билеушісі, елдің басшысы ретінде көрінеді. Едіге мен оның ұрпақтары Мансұр, Нұраддин, Оқас (Уаққас), Темір, Мұса, Ысмайыл, Дін-Ахмет т.б. барлығы да би деген ресми атақпен аталады. ХVІ ғасырдың орта шенінде Ноғай ордасындағы билік дәстүр өзінің тарихи мәнін жояды. Осы билердің ұрпағы атақты Қазтуған жырау бұл оқиғаны былайша жеткізеді:
«Айдаса қойдың көсемі,
Сөйлесе қызыл тілдің шешені,
Ұстаса қашағанның ұзын құрығы,
Қалайылаған қасты орданың сырығы,
Билер өтті, би соңы,
Би ұлының кенжесі» (Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. Құраст. Мағауин М. – Алматы: «Ана тілі», 1993 жыл. 176 бет. 12 бет). Осы билік дәстүр онан кейінгі қазақ қоғамында жаңа үлгіде, яғни, ресми билік пен халық арасында медиациалық қызмет атқарған «билер институты» формасында көрінеді.
Қысқасы, ғасырлар бойы өзгеріссіз көшпелі тіршілік кешіп келген қоғамда би, шешен сөздерінің қатар аталып келуі – олардың қоғамдағы қызметінің ортақтығын көрсетеді. Түйінді істі шешетін, билік жүргізетін, ел мүддесін арқалаған «ақылды, дана» жандардың бег, бей, бек, бехи, би, шешен, сэчан, цэцэн үлгілерінде қосарлана аталып келуі, түркі, тіпті барша көшпелі халықтардағы тарихи жадының заңды жаңғырығы. Ел басқару, елдің сөзін ұстап, би атану үшін үміткердің ерекше қабілетті болуы шарт екен де, бұл атақты алып жүруге қойылған талап та мейілінше әділ болған. Сол дәуірлердегі қоғамның қатал заңы, табиғатпен бетпе-бет көшпелі тіршіліктің алуан түрлі сынақтары, ар алдындағы баршаның тең құқығын қамтамасыз ету, міне, көптің көз алдында өтіп жататын бұл үдерістер кездейсоқтықты көтермейтін еді. Елді соңына ертіп, әділдікті қатаң сақтауға, «қара қылды қақ жаруға» тиіс биге артылған жауапкершілік те тым ауыр болған. Сондықтан да, би болу үшін «елден ерек тұлғалар» – цецен немесе шешендер лайық саналған.
Түркілік жазба ескерткіштерде «бұйыру» етістігі «биұр», «бұйрық» сөзі «бырұқ» (М.Қашғари), «биұрұғ» (Қ.Жалайри) формаларында кездеседі, яғни, бұл сөздердің «би» түбірінен шыққаны байқалады. Күлтегін жазуында «буйуруқ» үлгісінде сақталған. Бұдан «бұйрық» сөзінің шығу төркіні де таза түркілік «би» және «жарлық» («йұр», «йар», йұрұғ, «йарлық»,) деген тіркестердің кірігуінен шықты ма деген ой туындайды. Дәл осы «биұрұғ» деген формада Қадырғали Жалайырдың «Жамиғат тауарихында» кездеседі. (От еткенлер бар ерді анлар иұртларында биұрдым та анлардын иырақ етіңіз деб от еткенні кетеріңіз теб. – Шөпті пайдаланушылар бар еді, олардың жұрттарына: «Жыраққа кетіріңдер, шөп пайдаланушыларды қуып жіберіңдер», - деп бұйырдым; (Мамырбекова Г. Сейтбекова А. Қадырғали Жалайырдың «Жамиғат тауарих» жылнамасының тезаурус сөздігі. – Алматы: 2011. -500. 69) Көне мәтіндердегі, жыраулар шығармашылығындағы «бұйрық» сөзінің астарынан, қолданылу ерекшеліктерінен де осындай ойдың басы қылтияды. Демек, бұйрық – ерекше статусы бар бидің жарлығы. «Бидің айтқан сөзін құл да айтады, бірақ аузының дуасы жоқ» дейді көне мақал. Бидің сөзі – жарлық, бұйрық, заңдық күші бар, мүлтіксіз орындалуы тиіс қағида. Ал Махмут Қашғари өз сөздігінде «хандардың жанындағы зор, беделді адамдарды лауазымына қарай жайғастырып отырғызушы кісі – бируқ, бұйрықшы» (Махмұт Қашғари. Ауд. З.А.Әуезова. Диван Лугат ат-Турк. – Алматы: Дайк-Пресс. 2005. 1288 б. 358 б) – деген түсінік береді. Ал К.Д,Оссон өзінің тарихи еңбегінде «буюрук» деген терминнің «командующий, император» дегенді білдіретінін айтады(Д,Оссон К. От Чингисхана до Тамерлана. – Алматы, Санат. 1996. С.219).
Осы орайда, М.Мағауин өзінің Шыңғыс хан туралы айтулы зерттеуінде нақтылы деректерге сілтеме жасай отырып, мынадай пікір айтады: «Ел иесі ұлық, әскербасы нояндармен қатар, Шыңғыс хан ұлыстың рухани көсемін тағайындапты. «Қастерлі шежіреде» – «Мөр-беки», яғни Мөр-бегі. Бұл атаудың нақты мағынасын ешкім анықтай алмаған. А.Козин «мөрден» аттап өтіп, беки дәрежесі (сан беки) деп аударады, моңғол зерттеушілері «бек» түрік тілді атау деп таныса, кейінгі еуропалық оқымыстылар «беки» дербес, дара бір атау деп біледі. Ал Н.Базылхан «Мөр бек дегенге қарағанда, мемлекеттік төреліктің мөртаңбасын ұстаушы болуы ықтимал» дейді. «Мөр» – парсы лұғаты, түрік тілдеріне кейінде енген, яғни «Қастерлі шежіредегі» түпнұсқа мәнісі басқаша, тәрізі, кейінде ұмытылған сөз. Десе де нақты мағынасын шамалауға болады. Рәшид-әд-дин бұл лауазымды «тірі оңғұн», яғни кие, тірі әруақ деп айғақтайды. Бартольд «ұлұқ шаман» деп біледі, Р.Груссе осы соңғы қисынды қолдаған.
Шыңғыс хан жарлығы: «Төре заңы бойынша, тайпаның ең құрметті ақсақалы Мөр-бегі болмақ жосын бар. Боданшардың үлкен ұлы Барын ағаның әулеті Үсүн қарт Мөр-бегі болсын. Ақ шапан кисін, ақ арғымақ мінсін, (тиесілі) тағына мінсін. Бізге жыл мен айдың есебін айқындап беріп отырсын», - дейді. (Мағауин М. Шыңғыс хан және оның заманы. Жұлдыз №2, 2013 15 бет) Бұл үзіндіден біздің назарымызды аударып отырған «Мөр-бегі» термині. «Мөр» – адамның аты, ұмытылған сөз немесе қазіргі мағынасындағы мөр болуы мүмкін делік. Әйтседе, бұдан «беки», «бегі», «би» формаларының мәні өзгермейді. Би – ханның арнайы жарлығымен бекітіледі. Хан жарлығынан «бидің» нақтылы заңмен бекітілген лауазым атауы екенін аңғаруға болады. Осыдан келіп түрлі деңгейдегі лауазымды білдіретін беглербегі, құшбегі, мыңбегі, ұлысбек, ұлықбек деген секілді нұсқалар шығады.
Орта ғасырлардағы орыс әдебиетінің тарихы жайлы айта келіп, аса көрнекті орыс ғалымы Д.С.Лихачев былай дейді: «ХІ-ХІІ ғасырлардағы әдебиет өзінің қолданылу формасы жағынан, сүйенген көркемдік құралдары мен таңдап алған тақырыптары жағынан негізінен жоралғылық (церемониальна) болды. Таза эстетикалық тұрғыдан алғанда бұл кезеңнің ең басты әдеби жанры – шешендік еді. Шешендік сөз бұл дәуірде шіркеулік және зайырлы басқосуларда жасалатын жоралғылардың бір бөлшегіне айналды.» (Лихачев Д.С. «Слово о полку Игореве» и культура его времени. – Ленинград: Художественная литература. 1978 г. С. 57). Дәл осы пікірді қазақ қауымындағы билер мен олардың шығармашылығы хақында да айтуға болады. Сарай төңірегіндегі жөн-жоралғылардан бастап, ел ішіндегі құрылтай-диуандар, ұлы астар мен жиын-тойлар, жер, жесір, мал даулары сынды құқықтық мәселелерге дейін билердің тікелей қатысуымен өткенін ескерсек, олардың шешендік сөздерінің тақырыбы мен қоғамдық қызметінің мәні де айқындала түседі.
Тек бұл жағдай әрбір түркі халқында, түрлі тарихи кезеңдерде әрқилы болуы мүмкін. Халықтардың көшпелі немесе отырықшыл тірлік кешуі де әсерін тигізбей қоймайды. Сөздердің саяси, тарихи жағдайларға сәйкес мағыналық өзгерістерге ұшырап отыруы тіл біліміндегі әдеттегі құбылыс. «Арнайы әдебиетте, – деп жазады академик С.Зиманов, – «би» сөзі көне түркі сөзі, ол шығыс билеушілері – хан, сұлтандар кезінде маңызды лауазымдық атақты білдіреді. Ол әр түрлі түркі халықтарында түрлі тарихи кезеңдерде әрқилы аталды – «бек», «бегі», «би». Бірақ барлық жерде бұл ұғым «билік», «билеу» деген мағынаны білдірді және бұл атақты жоғарғы билеушінің қасындағы кеңесшілер, ерекше құзырлы адамдар иеленді.
Қазақтың «би» сөзі түріктің «билік» элементі бар жалпы атауынан шыққан. Ол терминологиялық белгі мағынасын сақтап қалған. Ал арнайы ұғым ретінде ол басқа синонимдерден өзгешеленді. Қазақ ордаларында, хандықтарында, жүздерінде және руларында, сондай-ақ Орталық Азияның қазақ-қыпшақ жерлері аталатын Ұлы даласында «би» ұғымы өзгеше болды, яғни, ол көбінесе соттық қызметтерді атқаратын адамға қатысты айтылды» (Зиманов С. Қазақтың ата заңдары. – Алматы: «Жеті жарғы», 2005, 5-том,33бет).
Басқа ғалымдар да осы ойды қуаттайды. Ғалым С.Қондыбай: «Ал қазақта ше? – деп сауал қоя отырып, – «Бек» сөзі өзінің титулдық мәнін жойып, тек адам есімін жасау дәстүрінің жиі қолданылатын формантына айналды, мысалы, Қазыбек, Нұрбек, Алтынбек сияқты есімдер тізімі – осының куәсі...
Қазақта «бек» сөзінің «би» варианты да қолданылып, ол соңғы ғасырларға шейін ру-тайпа көсемдері мен абыздарының атауы, титулы ретінде пайдаланылып келді» (Қондыбай С. Жауынгерлік рух кітабы. – Алматы: «Нұрлы әлем», 2006. – 240 бет. 172 б) – деп осы пікірді нақтылай түседі.
Ғалымдардың бұл ескертіп отырғаны Қазақ хандығы құрылып, өзге түркілік қауымнан қазақ жұртының дербес қалыптаса бастаған кезеңдегі ахуал. ХVІ ғасырдың басынан бергі дәуірде қазақы ортада «би» термині «бек», «бегі» нұсқаларынан ерекшеленіп, ел ішіндегі санқилы даулы мәселелерді реттейтін медиациялық сипатқа ие болады. Бұл жаңадан дербес шаңырақ көтерген Қазақ хандығындағы әлеуметтік-экономикалық ахуалмен, басқару жүйесімен тікелей байланысты еді. Шыңғыс ханнан бастап бергі Алтын орда дәуірлеріне дейін далалық өркениет әскери демократия жағдайында тіршілік кешті десек те, олардың белгілі бір дәрежеде Қарақорым, Сарай Бату, Сарай Берке, Сарайшық сынды әкімшілік орталықтары, қалыптасқан бюрократиялық жүйесі, канцеляриялық қызметі жұмыс істеді. Себебі, мұндай алып аймақты, түрлі ұлттар мен ұлыстардан құралған күрделі мемлекеттік құрылымды басқаруға бұрынғы әдет-ғұрып негізіндегі заңдардың әлеуеті жетпейтін еді. Алтын Ордадағы кеңсе қызметі хақында В.В.Радлов: «Темір-Құтлықтың жарлығынан мемлекеттің бір облысы болып табылатын Қырымда облыстық әкімшіліктің басында шенеуніктердің үлкен штаты болғаны көрінеді. Олар судьялар (қазы), жергілікті діндарлар басшысы (муфти), диуанның хатшылары, кеденшілер, алым жинаушылар, шолғыншылар, застава бастықтары (тұтқауыл), қаршығашылар, барысшылар және т.б.» (Радлов В.В. Ярлыки Тохтамыша и Тимур-Кутлука. Кітапта: Сафарғалиев М.Г. Алтын Орданың ыдырауы. – Алматы: «Дайк-Пресс», 2014. 326 бет. 82 б.) деп жазады.
Осы күнгі пошта қызметінің Қарақорымға ақпарат алып асыққан, лау аттарды ауыстыра шапқан хабаршы-жаушылардың тұрағы, бекеті негізінде қалыптасқанын еске алсақ та, көп жайттың басы ашылады. Бүкіл Еуразия аумағындағы алыс-жақын шет жұртпен дипломатиялық қатынастар айрықша дамыды да, түрлі жазулармен эпистолярлық, тарихи құжаттар жүргізіліп отырды. Құбылай, Құлағу, Бату секілді жиһангерлер құрған мемлекеттердің ауқымы да тым үлкен, халықтардың тілдік құрамы да алуан түрлі болатын, олар көп мөлшерде кеңсе қызметкерлерін ұстап, мемлекет ішіндегі ұшы-қиыры жоқ маңызды мәселелерді жазбаша жүргізіп отыруға мүдделі болды және оларды қаржыландыруға қабілетті де еді. Олардың қол астында үлкен қалалар, отырықшыл өркениеттің мәдени ошақтары, архив жүргізуге қабілетті жылнамашылары болды.
Ал жаңадан құрылған Қазақ хандығындағы ахуал тіптен бөлек еді. Ең алдымен, хандықтың құрылуы Жошы ұлысы, кейін Алтын Орда атанған алып мемлекеттік жүйенің ыдырау процесінің заңды жалғасы еді. Бұрынғы империяның шағын бөлшегінде бой көтерген жаңа құрылымның мүмкіндігі қай жағынан алғанда да өте шектеулі болатын. Негізгі тіршілік көзі көшпелі мал шаруашылығы болды да, тұрмыстық жағдай, содан туындайтын құқықтық реттеу, елді басқару т.т. бәрі де осы жағдайға бейімделді. Дербес ел болғаннан кейінгі алғашқы кезеңде бұрынғы ортақ Орданың тура ортасында пайда болған Қазақ хандығының сыртпен қарым-қатынастары мейілінше сиреп, ішкі мәселелердің өзектілігі артты. Ендігі жерде идеология, дипломатия, құқықтық реттеу, шаруашылық жүргізу, ұрпақ тәрбиелеу сынды кейінге ысыруға болмайтын қиын да қажетті жауапты жұмыстардың барлығы жаңа жағдайға, хандықтың мүмкіндігіне, қаржылық әлеуетіне қарай бейімделу қажеттілігі туындады.
Ең бастысы, хандық құрамына енген рулардың барлығы бір текті, бір тілді – баршаға түсінікті түркі тілінде сөйледі. Ш.Уәлихановтың «Қазақтарда құрметті би атағы халық тарапынан қандай да сайлау жолымен немесе халықты билеп отырған өкіметтің бекітуімен емес, тек сот рәсімін терең білетін, оған қоса шешендік өнерін меңгерген қазаққа ғана берілген» дейтін заманы келіп, бұрын тұтас бюрократтық аппарат атқаруы тиіс шаруаларды енді қарапайым жандардың жүзіне татитын, «от тілді, орақ ауыз» билердің ауызша орындауына тура келді. Ал мұндай жауапты істі тек табиғатынан қабілетті, жады мықты, көпшілікті сендіре де, көндіре де алатын, өмірін осы жолға арнаған елден ерек тұлғалар атқаруы тиіс болатын.
Билердің сайланбай, тағайындалмай, шешендігіне қарай көпшіліктің мойындауы осындай практикалық қажеттілік пен өмірлік талаптардан туындаған еді. Міне, «би» және «шешен» деген ұғымдардың біте қайнасып, бірінің орнына бірі жүруінің сыры осында жатыр. Ал шындығында, «Халқына құл болмаған би болмайды» дегендей, би – елдің қызметшісі, руына, тамыр-таныстығына қарамай, көпшіліктің мұң-мұқтажын жоқтайтын, күйкі тіршіліктен, жең ұшынан жалғасқан көлденең сыбайластықтан жоғары тұратын әділ, ар-ожданы кіршіксіз, көпшілікке үлгі лауазымды рухани тұлға. Ал шешендік өнер, ділмарлық қасиет осындай билікке жол ашатын, кесім айтып, үкім шығаруға моральдық, құқықтық мүмкіндік беретін ең басты критерийлердің бірі болды. Бұл сол қауымның ақ-қараны ажыратуына, жақсы мен жаманды көпшілік талқысына салу арқылы өзін-өзі сақтап қалуына мүмкіндік беретін, меритократияға негізделген өміршең әділ жүйе болатын.
Билер институты орныға келе, олардың жұмыс істеу тәртібі, инстанциялары қалыптаса бастады. Ру-ру, тайпа-тайпа, жүз-жүз болып қоныстанған халық өз шаруашылығын «Қанына тартпағанның, қары сынсын» дейтін аталас жақындыққа негізделген туыстық жүйе бойынша жүргізді де, содан туындайтын қажеттіліктен билердің иерархиясы пайда болды. Жоғарыда атап өткеніміздей, тұтас рудың мұңын мұңдап, жоғын жоқтау ру биіне тапсырылды. Бұдан жоғары билікке ұлыс биі ие болды. Ол жаугершілік жағдайда кемі он мың қарулы жігіт шығара алатындай ұлыстың билеушісі сұлтанға ақылшы, кеңесші болып, өзі шаруашылық, әлеуметтік жұмыстарға басшылық жасады. Би атағының ең жоғарғы деңгейі – Орда биі болды. Тұтастай Жүздің атынан билік құра алатын Орда биі мемлекеттік «Жарғының» құрамына енеді де, жалпыхалықтық мәселелерді шешуге, өзге елдермен қарым-қатынас мәселелеріне тікелей қатысады. Ішкі-сыртқы саясатта ханды тежеуге немесе әрекетін құптауға, жауапқа тартуға қақылы болды. Осынау билер кеңесінен тек хандық билік пен бүкіл қазақ елінің ұлы бас қосуы – Қаз жиыны ғана жоғары тұрды(Артықбаев Ж.О. Жеті жарғы. – Алматы, 2004. – 150 бет. 66 бет).
Міне, осыншалықты салмақты, жүгі ауыр жұмысты кім атқарады, қалайша жүзеге асырады!? Бұл турасында М.Әуезовтiң би-шешендер жайлы «Әдебиет тарихы» кiтабындағы мына бiр сөзiн келтiрсек, көп мәселенiң басы ашылады: «Екеуi де (би мен шешен М.Ә.) жалғыз ел ақылшысы емес, елдi меңгерген хан мен бектiң ақылшы, уәзiрi есебiнде болған. Хан шеше алмаған ауыр түйiн, қиын жұмбақ, көмескi келешек болса, барлығына да шешу сөздi солар айтатын. Тыныштық заманда қыюы қашып, арасы ашылған қарындасты табыстырып, қысылшаң заманда сасқан елге жол табатын, бет нұсқайтын кемеңгер көрегенi болған. Бұлар хан қасына қалың елдiң iшiнен қосылған қариялар кеңесi сияқты. Сондықтан хан аузынан шыққан ұшқары сөз болса, жөнге салатын да осылар. Көп елге хан жарлығын орнату керек болса, айтқан сөзi ем болатын дуалы ауыз да осылар. Кей кезде қалың ел ханнан да осылардың аузынан шыққан сөздi толымдырақ көретiн. Қауым тiршiлiгiнде бұлардың саяси салмағы сондайлық зор болғандықтан, аузынан шыққан сөз де олқы болмауға керек. «Ақ дегенi алғыс, қара дегенi қарғыс» болатын жақсылардың сөзi көптiң көзiнде мiнсiз, толық болуы шарт. Көлденең кiсi мiн таба алмайтындай, қорғасындай ауыр, оқтай жұмыр, өтiмдi болуы керек. Сол себептi де бұлардың сөзi асыл өлең өлшеуiмен шығуы шарт болған. Айтылған сөз: тақпақ толғау сияқты болса ғана ел көзiне мiнсiз, асыл көрiнетiн. Ел билеген жақсы туралы заманның сыны мен ұғымы сондайлық болғандықтан, әрбiр хан өз қасында ақылшы болатын бидi таңдағанда, ең алдымен сөз тапқыш өткiр деген суырылған шешеннен, судырлаған ақыннан алатын»/11:197/.
Ел аузындағы мақал-мәтелдерден билердің ілуде бір кездесетін құбылыс ретінде бағаланғанын байқауға болады. «Батыр деген – барақ ит, екі қатынның бірі табатын. Би деген – ақсары ат, бүтін елге біреу табатын» дейді халық даналығы. Осындай болмысы бөлек, әділдіктің кепіліндей болған билердің қоғамдағы ролін бағалау, кісілік келбетін нақтылау, лауазымдық ерекшелігін көрсету мақсатында оның ұрпақтарын, отбасы мүшелерін де арнайы атаумен атағанынан аңғаруға болады. «Ханның тақты иеленбеген ұрпағы (ұлы) төре деп аталатыны сияқты, байдың, бидің ұлдары мен қыздары да жай бай баласы, би баласы, байдың қызы деп аталмай, шора, бикеш деген сияқты арнаулы атпен аталғанын білдіреді» - (Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы: Санат. 1994 ж. 19 бет) деп жазады сөздердің этимологиясын, лексикалық мағыналарын арнайы зерттеген көрнекті ғалым Р.Сыздықова. Біздің ойымызша, шора және бикеш сөздері кез-келген байдың ұрпағына қатысты атау емес, тек бидің ұлы мен қызына байланысты айтылатын арнайы термин.
«Қазақ әдеби тілінің сөздігінде» «Би шора. Бидің баласы» деп анық жаза отырып, Н.Ахметбековтің мынадай жолдарын келтіреді:
«Мені сен өз балаңнан кем көрмедің,
Дұшпанның өсегіне жол бермедің.
Келсе де бай баласы, би шорасы,
Бермедің. Бірін маған тең көрмедің» (Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. ІІІ том. – Алматы, 2011 – 744 б. 334 бет). ХV- ХVІ ғасырлардағы Шалкиіз Тіленшіұлының «Ер Шобан» дастанында «Хан ұлы төредей, Би ұлы шорадай, Қан жұқпас қайқы қара болат өтпеген, Мақтауына адам тауып жетпеген»(Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. Құрастырған – Мағауин М. – Алматы: «Ана тілі». 1993. 176 бет. 37 бет) деген үлгіде кездеседі. Яғни, «би ұлы шора» деп анық айтылады.
«Қазақ сөздігінде» «ШОРА» зат. көне. Үстем тап өкілі, ел билеген әкім, бек, мырза, шонжар» (Қазақ сөздігі (Қазақ тілінің біртомдық үлкен түсіндірме сөздігі) Құрас.: Н.Уәли, Ш.Құрманбайұлы, М.Малбақов, Р.Шойбеков және т.б. – Алматы: «Дәуір» баспасы, 2013. 1488 бет. 1416 б.) және «Кеңес, мәслихат» деген мағыналары бар екендігін ескертеді. Осы тұстағы «кеңестің» би қызметімен байланысты болуы да мүмкін.
Ал, көне сөздердің мағыналарына арналған К.Қайыржан құрастырған «Сөз – сандық» атты еңбекте бұл сөздің мағынасы нақтылана түседі: ШОРА зат. көне. (1) Би баласы. (2) Әкім, бек, мырза, шонжар. (3) Алқа, комитет. (Қайыржан К., Сөз - сандық: Қазақтың көне сөздері. – Алматы: «Өнер» баспасы, 2013. – 480 бет. 427б). «Шора» сөзінің ескі әдеби мұраларда көптеп кездесетінін Ш.Уәлиханов та ескертеді. «Азаматтар мен шоралар атаулары қазақтың ескі жыр-дастандарында жиі ұшырасады. Азамат атауы ерікті, өз билігі өзінде; басында үйі, қасында әйелі, алдында малы бар, әкесінен еншісін алып, бөлек шыққан адам. Шора – азамат сөзінің баламасы, бұл сөз жеке-дара мағынасымен ерекшеленеді, демек, азамат сөзінсіз-ақ қолданыла береді. Ал енді шора азамат – таза әскери мағынадағы сөз, бұл екі сөз қосылып орыстың товарищ, дружина – жасақ, сарбаз сөздерінің мағынасын береді» - (166 бет) деп жазады ғалым. Ғалымның «Таза әскери мағынадағы сөз» деп шораның мемлекеттік қызметшінің отбасы мүшесі екенін баса айтқаны деп білу керек.
Әскери демократия жағдайында халық пен әскердің бір екенін ескеру қажет. «Ей, азаматтар, шоралар! Атты мінсең зорды мін», (54 бет) – деп сөз бастайды Ақтамберді жырау. Шора сөзі «Жамиғат тауарихта» «Чынгыз ханның ол чора ағасы ол ерді» деп «чора ағасы» үлгісінде кездеседі. (Мамырбекова Г. Сейтбекова А. Қадырғали Жалайырдың «Жамиғат тауарих» жылнамасының тезаурус сөздігі. – Алматы: 2011. -500. 468). Мәтіндегі қолданылу ерекшелігіне орай ғалымдар бұл тіркесті «күзет басшысы» деп аударыпты. Яғни, «мемлекет, ұлыс мүддесіне қызмет етуші тұлғаны қорғайтын жан». Мағыналық жақтан бір-бірінен алшақ жатқан жоқ.
Бике, бикеш сөздерінің түбірі де би екені және -ке, -кеш жұрнақтары жалғану арқылы кішірейту, еркелету, жұмсарту мағынасын беріп тұрғанын аңғару қиын емес. «Қазақ сөздігінде»: «БИКЕ зат. Әйел адамды, көбіне тұрмысқа әлі шықпаған жасы үлкен қызды атайтын ізет атауы» дейді. Ал «БИКЕШ зат. Бойжеткен қызға, жас әйелдерге сыпайыгершілік, сыпайылық білдіріп айтылатын сөз» (Қазақ сөздігі (Қазақ тілінің біртомдық үлкен түсіндірме сөздігі) Құрас.: Н.Уәли, Ш.Құрманбайұлы, М.Малбақов, Р.Шойбеков және т.б. – Алматы: «Дәуір» баспасы, 2013. 1488 бет. 233 бет) деген түсінік беріліпті. Алтын Орданың әйгілі билеушісі Өзбек ханның қызының есімі Сүйінбике болғанын тарихи деректер айғақтайды. Кейбір тарихи көздерде хан есімінің де «өзі бек», «өзі би» дегеннен бастау алғаны туралы айтылады. Сүйін бике атауы да сол «бектің қызы» дегенмен байланысты болуы мүмкін.
Бұл сөз де дәл осы күйінде өзге түркітілдес халықтарда сақталған. Алтайда Чемаль және Турочак аудандарындағы екі өзеннің және бір елдімекеннің атауы «Бийка» деп аталса, Дағыстандағы құмық, балқар, қарашайларда «бийке» – «ақсүйек әйел» дегенді білдіреді. «Би» сөзінің байырғы мағынасы көмескіленуіне байланысты одан тарайтын туынды сөздердің де мәні өзгерген. Әйтседе, «би» түбірі мен одан тарайтын сөздерде құрметтеу, сыйлау, еркелету, ұлықтау мағыналары сақталып қалған.
Осы орайда, күні бүгінге дейін қолданылып келе жақан бибі, бегім сөздерінің де астарына үңілу қажеттілігі байқалады. Сөздікте «БИБІ зат. көне. бірнеше әйелдің ішіндегі мәртебесі жоғары әйел; қожа-молдалардың бәйбішесі, ақсүйек әйелдерге деген құрметті білдіретін атау» (232 бет) болғанда, «БЕГІМ зат. Текті әулеттен шыққан әйел есімдеріне қосарланып айтылатын лауазым» (214 б.) дейді ғалымдар. Әсілі, түбірлес бибі, бегім сөздері де кез-келген ауқатты отбасының әйеліне қатысты емес, ол да тек қана бидің жарына қатысты нақтылы атау болуға тиіс. Би атауын нақтылы десек, бибі, бегім – бидің жары, бике, бикеш – бидің қызы болса, шора – би ұлы. Еуропадағы ақсүйектердің барон, баронесса, граф, графиня, принц, принцесса дегені секілді далалықтардың ұлттық танымы да ерен өнер иелері, мемлекет мүддесі мен «қара қылды қақ жарар» әділеттің қорғаушысы бидің жары мен ұрпақтарына осындай лайықты ерекше ат беріп, құрметтеген.
Тарихшы Б.Кәрібаев Қазақ хандығы құрылар қарсаңдағы даладағы аристократия мен саяси иерархия туралы айта келіп, мынадай ғылыми тұжырым жасайды: «Әмір Темір мен Едігенің және олардың ұрпақтарының «хан» титулын иелене алмауы, Әмір Темір және оның Әбу Сайд мырзаға дейінгі ұрпақтарының елді Шағатай әулетінен шыққан «қуыршақ» хандар арқылы басқаруы, Едіге ұрпақтарының толыққанды мемлекет басшысы болып, билік жүргізуі үшін міндетті түрде олардың «би» лауазымын Шыңғысхан ұрпақтары билеген көрші елдердегі ресми бір ханның заңды түрде мойындауы жатты» (Кәрібаев Б. Қазақ хандығының құрылу тарихы. – Алматы: «Сардар», 2014. – 520 б. 286 б.). Ғалым «би» лауазымын «мемлекет қызметшісі» ретінде белгілі бір төренің мойындауы, ресми бекітуі қажет екенін ескертеді. Әйтседе, бұл жердегі бекіту формальді жоралғы екені аңғарылады.
ХVІІ-ХVІІІ ғасырлардағы тарихи деректерде де билердің екі ел арасындағы елшілік міндетін атқарған – мәмілегер, ресми құжаттарға қол қоятын мемлекеттік қызметші екені ашық айтылады. Бұл тұста әбден кемеліне келген билер соты Ұлы Даладағы бірден-бір құқықтық реттеуші орган болса, билер толыққанды мансап иелер ретінде көрінеді. 1748 жылы Әбілқайыр хан дүние салған соң Нұралы ханның билігін тану туралы Елизавета Петровнаға жолданған хатқа Орта жүздің беделді адамдары Жәнібек тархан мен керей Наурыз бимен бірге Кіші жүздің 30 би, батырлары қол қояды. (Казахско-русские отношения в ХVІ-ХVІІІ веках (сборник документов и материалов) – Алма-Ата, 1961, стр. 409-410). Сол тарихи құжатта Қойсары, Жалмамбет, Қидай, Жайылған, Қожанай, Бәби, Бақтыбай, Мөңке, Айдаралы, Исанбай, Мәметек, Құдайназар, Дәулет, Апақ, Болат, Тілеуімбет, Байсау, Алтай, Жұлдыз, Өмірзақ, Қаратай, Жәнібек т.б билердің қол қойып, таңбаларын басқандығы жазылады. Бұл секілді деректерді Төле би, Әйтеке би, Қазыбек билер бастаған көптеген би-шешендердің өмірбаяндарынан да кездестіруге болады. Орыс басқару жүйесінің әлі де толық дендеп ене қоймаған кезінде билер көне дәстүр бойынша сыртқы саясаттың да белсенді қатысушылары болған еді.
Осы тұста бізде ХХ ғасырдың басына дейін қолданылып келген нақтылы термин ретiнде «Төбе би» сөзiне де арнайы тоқтала кеткен жөн болар еді. «Көп мағыналы төв сөзiнiң монғол тiлiндегi бiр мағынасы «тура сөздi, адал адам» дегендi бiлдiредi. Демек, төбе би – «әдiл би, билiктi тура шешетiн би деген күрделi атау (термин) болып шығады» – деп жазады ғалым Р.Сыздықова /100:156/. Кейінгі ХVІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақы ортада «төбе би» деп қазіргі сот міндетін атқаратын, дауласушы екі жақтың – айыптаушы-құныкер мен қорғаушы-жауапкер билердің келісімімен таңдалып алынатын, сөз сайысынан кейін үкім шығарушы, кесім айтушы биді атаған.
Осыған дейінгі деректердің барлығын хронологиялық тұрғыдан жүйелегенде, «би» сөзінің әр дәуірде түрлі мағыналарда қолданылып келгені, әйтседе, ол мағыналардың бәрінің де өзара бір-бірімен семантикалық байланысының бар екендігі белгілі болды. Басында «жоқ» ұғымына қарсы мағынадағы ба-, бар, вар сөздерінен басталған бұл атауға байланысты мынандай тұжырым жасауға болады:
Би – ертедегі үйсін мемлекеті тұсында билеуші, хан («куньмо», «күнби») мағынасында қолданылып, далалық өркениетте осыған дыбыстық және мағыналық жақтан ұқсас сөздердің тууына ықпал еткен. Көне қытай жазбаларында б.з.д. 2 ғасырда өмір сүрген Елжау бидің аты сақталған.
Түркі дәуірінде «бек» (бег, бей, би) үлгілерінде аталып, ру-тайпа ақсүйектерінің жалпы атауы, кей тұста титулы ретінде көрінеді. («игиль қара бодун» мен бектер (атлық). Тарихи деректерде түркі жазба ескерткіштерінің басты кейіпкері Білге қағанның таққа отырғанға дейінгі өз есімі Беглен болғаны аталады, яғни, «бек» - ақсүйек деген ұғыммен байланысты.
Шыңғысханның тұсында бек, бехи, би, шерби, мөрби үлгілерінде кездеседі. Мұнда да түркі-моңғолдық ақсүйектердің жалпы атауы, лауазым және мемлекеттік қызметші мағынасында қолданылады. Сол дәуірде ғұмыр кешкен Майқы туралы «Түгел сөздің түбі бір, түп атасы Майқы би» деген мәтелге келсек, бұл Шыңғыс ханның ақылшылар кеңесінің мүшесі, кеңесші ретінде көрінеді.
Алтын Орда тұсы мен Қазақ хандығы құрылар қарсаңда түркітілдес тайпаларда «беклербегі», «бек», «бег», «бей», «би» секілді түрлі өзгерістерге ұшыраған атаулармен ақсүйек, әскери қолбасшы, уәзір, жеке бір өңірдің билеушілері аталып, бұл бүкіл Еуразия аймағында қолданылады. «Кет-Бұғадай билерден, Кеңес сұрар күн қайда» деп жырлайды Доспамбет жырау. Ноғай ордасының Едіге би, Оқас би, Ахмет би, Мұса би, Шейх-Мамай би сынды даңқты билеушілері болғаны мәлім. Бұл тұстағы билердің қызметінен олардың бір аймақтың «қожайыны» екені аңғарылады да, соттың немесе кейінгі дәуірлердегі қазақ билері атқарған алуан түрлі функцияларды көре алмаймыз.
Ноғай ордасында болмаса, іргесі қаланғанымен, мемлекеттіліктің атрибуттары әлі қалыптаса қоймаған ХV ғасырдың соңында «би» деген атауды Қазақ хандығынан да кездестірмейміз. Майқы би заманы одан екі ғасыр бұрынғы кезеңге сәйкес келеді. Тарихи бейнесінен гөрі аңыздық сипаты басым Аяз бидің өмірі бұлыңғырлау. Ал Керей, Жәнібек хандардың жанынан табылған Жиреншені шешен десе, Асан Қайғыны да би деп атамағаны белгілі. Демек, бұл тұста бек, би ұғымдары болғанымен, олар әлі де сол «ақсүйек» деген жалпы мағынаны беретін атау ретінде қалған.
Билердің жаңаша мазмұндағы қызметі мен билер институты бұл кезеңнен сәл кейін, «Қасым ханның қасқа жолынан» бастау алады деуге толық негіз бар. Осы мәселеге қатысты, яғни, Қазақ ордасындағы билердің ерекшелігі хақында С.Зиманов нақты ғылыми пікір айтады: «Қазақтың «би» сөзі түріктің «билік» элементі бар жалпы атауынан шыққан. Ол терминологиялық белгі мағынасын сақтап қалған. Ал арнайы ұғым ретінде ол басқа синонимдерден өзгешеленді. Қазақ ордаларында, хандықтарында, жүздерінде және руларында, сондай-ақ Орталық Азияның қазақ-қыпшақ жерлері аталатын Ұлы даласында «би» ұғымы өзгеше болды, яғни, ол көбінесе соттық қызметтерді атқаратын адамға қатысты айтылды» (Зиманов С. Қазақтың ата заңдары. – Алматы: «Жеті жарғы», 2005, 5-том,33бет). Бұл, оның алдында болмаған, биге сот және басқа да ел ішін реттейтін қызметтердің жүктеліп, жаңа құқықтық жүйенің пайда болғандығына меңзеліп айтылған ғылыми тұжырым болатын.
Әсілі, жиындар өткізіп, өз мәселеңді ешкімнің қалауынсыз талқыға салу үшін сол ұжымның сыртқы күштерден тәуелсіз болып, дербес шешім шығаруы аса маңызды екен. «Тәуелсіз мемлекеттің белгісі тәуелсіз мәселені шешу үшін сыртқы елдерге бағынбай, өзінің ұйғаруымен, өзінің түсінігімен шешу, бұл мемлекетте қажетті мемлекеттік органдар болуы керек. Қазақ мемлекеті тамырланған, тарамдалған органдары болмаған мемлекет. Дегенмен, сол қоғамның негізгі мәселелерін шешетін мемлекеттің тиісті органдары болған. Соның бірі – ханның жанындағы Кеңес» (Абылайхан. Кенесары. – Алматы, «Ғылым», 1993. 119 бет.41б.) – деп жазады ғалым Ғ.Сапарғалиев. Әлдекімге тәуелді билеуші өзіне жоғарыдан берілген тапсырманы ғана орындап, оны талқыға салуға еш қақысы жоқ. Мұндайда Кеңес шақырып, жиын ашудың қажеттілігі болмайтыны түсінікті. Тек тәуелсіздік пен ел алдындағы жауапкершілік қана тығырықтан шығар жолды іздеуге мәжбүр етіп, тың ой айтуға қабілетті жандардың іріктеліп шығуына ықпал етеді екен.
Міне, Қасымның хандық құрған мерзімі 1511-1523 жылдар аралығы десек, дәл осы тұста билердің саяси сахнаға шығуына мүмкіндік берген, билер келесіне жол ашқан хан жанындағы Кеңестің алғашқы үлгісі пайда болған сыңайлы.
«Қасым ханның қасқа жолы» туралы қазақтың ауыз екі әңгімелерінде аздаған мәліметтер кездесіп қалады. Академик Ә. Марғұлан «Қасым ханның қасқа жолы» заңдарын орта ғасырларда Қыпшақ, Шағатай ұлыстарында қолданылған «Ярғу» заңынан алынған, қазақша «Жарғы» деген ұғым береді деп есептеді. Бұл ұғымның түпкі мәні жару, нәрсенің салмағын бір жағына аудармай, дәл, әділ айтудан шыққан: «Дауды әділ, тура шешкен билерді халық бұқарасы ардақтап «қара қылды қақ жарған» деп мақтаған. Өзінің мазмұны бойынша, бұл заңның түбегейлі идеясы ежелгі әскери-демократия арнасына барып тіреледі» (Артықбаев Ж. О., «Жеті жарғы» - мемлекет және құқық ескерткіші(зерттелуі, деректер, тарихы, мәтіні). Оқу құралы. – Алматы: Заң әдебиеті, 2004. – 150 бет. 46-бет.) – деп жазады ғалым Ж.О.Артықбаев. Қасым тұсында басталған бұл үдеріс «Есімханның ескі жолына» сәйкес билер институты күшейе түсіп, тарих сахнасына жүздеген әйгілі билердің шығуына ықпал етті.
Мамай АХЕТ,
филология ғылымдарының кандидаты,
Алматы қаласы Тілдерді дамыту, мұрағаттар және құжаттама басқармасы басшысы
