جالپى العاندا، مەملەكەتتىڭ سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى پروگرەسسيۆتى ساياساتى سىبايلاس جەمقورلىق كورىنىستەرىن ايتارلىقتاي ازايتتى، ونى قازاقستاندىق قوعام جاقسى قابىلدادى. مويىنداۋىمىز كەرەك.
الايدا، سونشا كۇش-جىگەرىمىزگە قاراماستان، سىبايلاس جەمقورلىق كورىنىستەرى ءالى دە بولسا الەۋمەتتىك قايتا قۇرۋلاردى جۇزەگە اسىرۋعا جانە قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولىپ قالىپ جاتىر. بۇل رەتتە ەلباسى بەلگىلەپ، مەملەكەت باسشىسى جالعاستىرىپ كەلە جاتقان سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ساياسات قۇقىقتىق جۇيەنى نىعايتۋ مەن دامىتۋدىڭ باسىم باعىتى بولىپ كەلەدى.
قابىلدانعان زاڭنىڭ ماقساتى – سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ۇلتتىق زاڭنامانى حالىقارالىق ستاندارتتارمەن ودان ءارى ۇيلەستىرۋ، بۇۇ-نىڭ سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كونۆەنسياسىنىڭ نورمالارىن ىسكە اسىرۋ جانە 2019 جىلعا ارنالعان سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى ۇلتتىق باياندامادا كورسەتىلگەن سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ەرەجەلەردى ساقتاۋ، سونداي-اق قۇقىقتىق ولقىلىقتار مەن قايشىلىقتاردى جويۋ. سونىمەن بىرگە، ەىدۇ سۋبوڭىرلىك باعدارلاماسىنىڭ (سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىلدىڭ ىستامبۇل جوسپارى) كوپتەگەن ۇسىنىمدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءقازىردىڭ وزىندە ءساتتى جۇزەگە اسىرىلدى جانە ءتيىستى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردە كورىنىس تابۋدا.
حالىقارالىق زاڭنامانى سالىستىرمالى-قۇقىقتىق تالداۋ دامىعان ەلدەردە دە، دامۋشى ەلدەردە دە مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى سىبايلاس جەمقورلىق شامامەن بىردەي نىسانداردى الاتىنىن جانە قىزمەتتىڭ بىردەي سالالارىن قامتيتىنىن كورسەتەدى. سىبايلاس جەمقورلىققا بارىنشا بەيىمى بار سالالاردى ەسكە سالساق، مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلار، جەر تەلىمدەرىمەن وپەراسيالار، سالىق جيناۋ، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جاۋاپتى قىزمەتتەرىنە تاعايىنداۋ جانە تاعى باسقالار.
ناتيجەسىندە قىلمىستىق كودەكس سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىستارىنىڭ سۋبەكتىلەرى دەپ تانىلعان كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارىنىڭ شەڭبەرىن كەڭەيتتى. ولاردىڭ ىشىندە، اتاپ ايتقاندا، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور سۋبەكتىلەرىندە مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن جانە ۇلتتىق قوردان قارجىلاندىرىلاتىن جوبالاردى ساتىپ الۋ جانە ىسكە اسىرۋ بويىنشا نەگىزگى شەشىمدەردى قابىلدايتىن تۇلعالار كىرەدى.
زاڭدا سۋديالار مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتۋگە ەرەكشە ورىن بەرىلگەن، بۇل سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى زاڭنامانى دامىتۋ ساياساتىنىڭ قيسىندى جالعاسى بولىپ تابىلادى. وسىلايشا، سۋديالار ەرەكشە مارتەبەگە جانە جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋدىڭ بەلگىلى ءبىر قىلمىستىق تارتىبىنە يە، ال سوتتارداعى سىبايلاس جەمقورلىق مەملەكەتكە ەرەكشە زيان كەلتىرەدى. وسىعان بايلانىستى زاڭ شىعارۋشى سىبايلاس جەمقورلىق سۋبەكتىسىنىڭ جاڭا ساناتىن – ەرەكشە مارتەبەسى بار لاۋازىمدى تۇلعانى – قۇقىق قورعاۋ نەمەسە ارناۋلى مەملەكەتتىك ورگاننىڭ قىزمەتكەرىن، سۋديانى ەنگىزدى.
پروگرەسسيۆتى يننوۆاسيا دا ادالدىقتى تەكسەرۋ ينستيتۋتى بولدى، ويتكەنى مۇنداي تەكسەرۋدىڭ ناتيجەلەرى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتتە بولۋىنا، ال قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ وسى ورگانداردىڭ قىزمەتىندە بولۋىنا تىكەلەي اسەر ەتەدى.
قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك قولدانىلماعاندىقتان، الەمدىك تاجىريبەدە ىزگىلەندىرۋدىڭ جالپى ساياساتىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ادالدىقتى تەكسەرۋ ەنگىزىلگەن. قۇقىق قورعاۋ جانە باقىلاۋ-قاداعالاۋ ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ادالدىعىن تەكسەرۋ ينستيتۋتى وسى ورگاندارداعى جوسىقسىز قىزمەتكەرلەردەن «تازارتۋدىڭ» وزىندىك ەمتيحانى جانە ماڭىزدى سۇزگىسى بولىپ ەسەپتەلەدى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قاتارىن ءسۇزۋدىڭ بۇل جولى سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەسۋدىڭ تۇبەگەيلى ادىستەرىنىڭ ءبىرى بولماق.
ايتا كەتۋ كەرەك، بۇعان دەيىن مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە قىزمەتتىك مىندەتتەرىنە قاراي 10 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشكە دەيىنگى مولشەردە، ياعني 27 780 تەڭگەگە دەيىن سىيلىق الۋعا رۇقسات ەتىلگەن بولاتىن. جاڭا تۇزەتۋلەر مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەرگە سىيلىق بەرۋگە تولىق تىيىم سالۋدى بەلگىلەدى. اتاپ ايتقاندا، 2 اەك (5،5 مىڭ تەڭگە) دەيىنگى مولشەردە سىيعا تارتۋ اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە، 2 اەك-تەن جوعارى مولشەردە سىيعا تارتۋ – قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە اكەپ سوعادى.
سونىمەن قاتار، جەدەل-ىزدەستىرۋ قىزمەتىن نەمەسە سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋدى جۇزەگە اسىراتىن ادامعا ونى كەيىننەن اشۋ جانە قىلمىستىق قۋدالاۋ نەمەسە قورقىتىپ الۋ (قىلمىس جاساۋعا ارانداتۋ) ماقساتىندا ادامدى قىلمىس جاساۋعا يتەرمەلەگەنى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىق ەنگىزىلەدى. وسى زاڭسىز ارەكەتتەردىڭ زورلىق-زومبىلىقپەن نەمەسە زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋمەن، قورقىتۋمەن قاتار جۇرۋىنە بايلانىستى وسى قىلمىستىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ سانكسياسى جويىلدى. ءمۇلiكتi جەۋ نەمەسە ءبۇلدiرۋ، ادامنىڭ ماتەريالدىق نەمەسە وزگە دە تاۋەلدiلiگiن قىلمىستىق توپتىڭ مۇددەلەرi ءۇشiن پايدالانىپ نەمەسە وزگە دە اۋىر زارداپتارعا اكەپ سوقتىرۋ – بەلگiلi بiر لاۋازىمداردى اتقارۋ نەمەسە بەلگiلi بiر قىزمەتپەن اينالىسۋ قۇقىعىنان 12 جىلعا دەيiنگi مەرزiمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا جازالانادى.
بۇل جاڭاشىلدىقتار سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىستارىنىڭ الدىن الۋ، انىقتاۋ، جولىن كەسۋ، اشۋ جانە تەرگەپ-تەكسەرۋ ماقساتىندا سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى قىزمەتتىڭ جۇمىسىندا وڭ جانە ءتيىمدى ناتيجە بەرەتىنى، سىبايلاس جەمقورلىق دەڭگەيىن بارىنشا ازايتۋعا جول اشاتىنى انىق.
ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايىرىلعاندار جازاسىن وتەيتىن قازاقستانداعى جالعىز توتەنشە جاعدايداعى كولونيانىڭ بۇرىنعى باسشىسى پارا الىپ جاتقان جەرىندە ۇستالدى. قوستاناي وبلىسىنىڭ ءجىتىقارا اۋدانىندا ورنالاسقان بۇل كولونيانى حالىق «قارا قىران» دەپ اتايدى. ارمان ابىليەۆ قاماۋداعىلاردىڭ بىرىنەن پاترونات ءۇشىن تالاپ ەتكەن 1 ميلليون تەڭگە كولەمىندە پارامەن ۇستالدى. تولەم ادامعا كولونيا قابىرعالارىندا سالىستىرمالى جايلىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋى كەرەك ەدى. الايدا تۇتقىننىڭ تۋىستارى قۇزىرلى ورگاندارعا ارىز جازىپ، سونىڭ سالدارىنان ارنايى وپەراسيا ۇيىمداستىرىلعان.
نۇرلان جۇماحان
