وسى جانە ەلىمىزدە وتكەن ءماجىلىس پەن جەرگىلىكتى ءماسليحاتتار سايلاۋىنا قاتىستى وزگە دە ويلارىن ەكونوميست، قوعام بەلسەندىسى مۇحتار تايجان نارتاي ارالباي ۇلىنىڭ Youtube ارناسىنا بەرگەن سۇحباتىندا ايتتى دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.
«بىزدە ءادىل سايلاۋ ءوتتى» دەپ ەشكىم ايتا المايدى!
«باياعى جارتاس سول جارتاس! بۇرىن قالاي وتسە سايلاۋ، بۇل جولى دا سولاي ءوتتى. تازا، ادال ءارى ءادىل سايلاۋ ءوتتى دەپ ەشكىم ايتا المايدى. كەشەگى جەلىدەگى جاعدايلارعا ەل كۋا. ەندى كورەمىز، سالعان اۋەندەرى قالاي بولاتىنىن. پرەزيدەنت قولعا العان ساياسي رەفورمانى جالعاستىرامىز، ۇكىمەت اۋىسادى دەپ ايتىپ جاتىر.
ەگەر بۇرىنعىداي، ۇكىمەت قۇرامىنداعى ادامدار تەك ورنىن عانا اۋىستىراتىن بولسا، وندا ءۇمىت جوق. ال جاڭا ادامدار بارسا، وندا جاڭاشىلدىقتىڭ لەبى بايقالۋى مۇمكىن. ءيا، جاڭا ادامدار عانا جاڭا دۇنيە جاساي الادى دەپ ويلايمىن»، – دەدى تايجان نارتاي ارالبايۇلىمەن بولعان سۇحباتتا كەڭىنەن كوسىلۋگە دايىندالا وتىرىپ.
ءبىراق بۇل پىكىر ساۋال تاستاۋشىنى قاناعاتتاندىرا المادى: «قازاقستاندا ءادىل سايلاۋ وتكىزۋ ءۇشىن نە كەدەرگى، سوندا» دەپ ابىندى ول.
– ءادىل سايلاۋ وتكىزۋگە ءبىزدىڭ مەملەكەت، ساياسي جۇيە ءالى دايىن ەمەس، بىرىنشىدەن. ەكىنشىدەن، حالىق ءادىل سايلاۋ وتكىزۋدى نىق تالاپ ەتكەن جوق. بالكىم، مۇنداي تالاپتان شارشادى ما، الدە ءۇمىتى ءۇزىلدى مە، بىلمەيمىن، ءبىراق بەلگىلىسى، حالىق تا سايابىر.
ياعني «دەموكراتيا كەرەك، ءادىل سايلاۋ قاجەت» دەپ اتتانداپ، ءوز قۇقىعىن تالاپ ەتكەن 100 پايىز جۇرتتى ءبىزدىڭ ەلدە ءالى كورگەن ەمەسپىن. سايلاۋ اياقتالعان سوڭ استانادا، سودان سوڭ الماتىدا ءبىر توبە ادام نارازىلىق ءبىلدىرىپ، كوشەگە شىقتى، ءبىراق ول از. مىسالى، استانادا 1 ميلليون، الماتىدا 2 ميلليون حالىق دەپ الساق، ونى كوشەگە شىققاندار سانىنا شاقساق، ارينە وتە از. دەمەك، بۇل قاراشا حالىق تا اشىق دەموكراتياعا دايىن ەمەس دەگەن ءسوزدى تانىتسا كەرەك.
– ال بيلىك نەگە وزگەرۋگە دايىن ەمەس؟
– بيلىك دەگەن، – بيزنەس. ياعني قازىرگى جۇيە. ول ارادا مەملەكەتتىڭ اقشاسى بار، لاتيفۋنديستەر بار. مۇناي-گاز، باسقا دا بىزدە يگەرىلەتىن شيكىزاتتار جىل سايىن بەلگىلى ءبىر ادامدارعا ميللياردتاعان اقشا اكەلىپ جاتىر. سوندىقتان مۇنداي ساياسي جۇيەنى ەشكىم وزگەرتكىسى كەلمەيدى. ويتكەنى ول كادىمگى بيزنەس.
«اۋىل» پارتياسىنىڭ ماجىلىسكە وتپەۋى كوپكە توسىنسىي بولدى
– «اۋىل» مەن «ادال» ساياسي پارتيالارىنىڭ ءتيىستى جەتى پايىزدىق مەجەنى يگەرە الماي قالۋى ءسىز ءۇشىن توسىنسىي بولدى ما؟
– ءيا، سولاي دەپ ايتۋعا بولادى. مەن، نەگىزىنەن، حالىق «اۋىلعا» كوپ داۋىس بەرەدى دەپ ويلاعانمىن. ويتكەنى بىرىنشىدەن، ول ەڭ قاراپايىم، اتاۋى جاعىنان دا قازاققا جاقىن پارتيا. سوندىقتان كوبىرەك داۋىس السا، وسى پارتيا الار–اۋ دەپ ويلاعانمىن. ال «ادال» جاڭادان قۇرىلىپ، كوپكە قاتتى تانىلا قويماعاندىقتان، ول كوپ داۋىس جيناي قويماس دەپ ويلادىم.
لاتۋفينديستەردىڭ مۇددەسىن قورعايتىن اداممەن ءبىر ۇستەل باسىندا وتىرا المايمىن
– «ادالدىڭ» قاتارىنا تانىمال تۇلعالار تارتىلدى: جۋرناليستەر، زاڭگەرلەر. شىنىمەن دە، قىزىعاتىنداي بۇل پارتيانىڭ قانداي ەرەكشەلىگى بار؟ جالپى، ءسىزدى ولار ءوز ساپىنا شاقىرعان جوق پا؟
– جوق، شاقىرسا دا مەن وندا بارماس ەدىم. ارينە، رەبرەندينگ دەگەن، – كوزبوياۋشىلىق. ءبىز بۇل پارتيانىڭ ارتىندا كىم تۇرعانىن، ۇستانىمدارى قانداي ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. ماسەلەن، ءوز باسىم قارسىمىن ولارعا، اسىرەسە جەر ماسەلەسىنە كەلگەندە. وسى پارتيانىڭ مۇشەسى، الماسبەك سادىربايەۆ بۇرىننان «اتامەكەن» ۇلتتىق ەكونوميكالىق پالاتاسىنىڭ مۇشەسى. ول قازاقستان ازاماتتارىنا جەرگە جەكەمەنشىك بويىنشا جول اشۋىمىز كەرەك دەپ جاتىر. ءبىر قاراعاندا، وندا تۇرعان دانەمە جوق، دۇرىس تالاپ سەكىلدى كورىنەدى بۇل. ءبىراق، ءبىز بىلەمىز عوي، ول ناعىز لاتيفۋنديستەردىڭ (ءىرى جەر يەلەنۋشىلەردىڭ) مۇددەسىن قورعايتىن ازامات. مىنە، ول ادام «ادال» پارتياسى كەڭەسىنىڭ مۇشەسى. ال مەن ونداي اداممەن قالاي ءبىر ۇيىمدا بولامىن، بولمايمىن، كەرەگى جوق...
– تيمۋر قۇلىبايەۆ وسى پارتيانىڭ ەگەسى دەگەن پىكىرگە قالاي قارايسىز؟ سول راس پا؟
– ولاي كەسىپ ايتا المايمىن، ويتكەنى مەنىڭ قولىمدا دالەلدەرىم جوق. ءبىراق ەلدار جۇماعازييەۆ تيمۋر قۇلىبايەۆ باسشىلىق ەتەتىن «اتامەكەن» ۇكپ باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ەكەنىن بىلەمىز، جاڭاعى ءسوز ەتكەن الماسبەك سادىرباي دا سول ۇيىمدا جۇمىس ىستەگەن...
– وليگارحتاردىڭ ساياساتقا ارالاسۋى ءقاۋىپتى مە؟
– نەگىزىنەن، دۇنيەجۇزى بويىنشا، ءار پارتيانىڭ ار جاعىندا وليگارحتار تۇرادى.ۋكراينادا دا سولاي، امەريكادا دا سولاي.
جالپى، وليگارحتاردىڭ اراسىندا باسەكەلەستىك بولۋى كەرەك، ياعني وليگارحتار ءارتۇرلى بولۋى ءتيىس. ءارقايسىسىنىڭ ءوز مەدياسى، باسقا دا قۇرالدارى بولسا، بيلىككە تالاس كەزىندە ناعىز قىزۋ باسەكە جۇرەدى. ال بىزدە ونداي جوق قوي. بىزدە – مونوپوليزم.
«كوممۋنيستەردىڭ» ماجىلىسكە ءوتۋى وتە عاجاپ جاعداي!
– اتىن وزگەرتىپ، سايلاۋعا تۇسكەن قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ماجىلىسكە وتكەنى ەلدى شوك قىلىپ جاتقانى بەلگىلى...
– ونى ايتاسىز، ولار بۇرىنعى كورسەتكىشتەن 2-3 پايىز ارتىق داۋىس الدى. ول، شىنىمەن دە، وتە عاجاپ جاعداي. مەن ءوزىم وعان سەنبەيمىن. اتى وزگەرگەنىمەن، زاتى وزگەرگەن جوق. ونى ءبارى بىلەدى. بۇرىنعى ادامدار سول ارادا ءالى وتىر. ىشتەي ەشقانداي وزگەرىس بولعان جوق، تەك اتىن عانا وزگەرتكەنى بولماسا.
– «اق جول» پارتياسى تۋرالى نە دەيسىز؟
– «اق جول» سوڭعى جىلدارى ۇلتشىل ۇستانىمدى بەرىك ۇستانا باستاعان. سونداي ىڭعاي كورسەتەدى. ماسەلەن، قۇرامىنا قازىبەك يسا سىندى ۇلتشىل ادامدى تارتقان. سوڭعى جىلدارى الاشوردا تۋرالى بىرنەشە كىتاپ شىعاردى. سول يدەولوگياعا جاقىنداپ باردى. ەكونوميكالىق جاعىنان ايتىپ وتىرعاندارى، بىلاي قاراساق، جامان ەمەس. سول سەبەپتى بۇل پارتيا لايىقتى داۋىس الدى، ول شىندىققا جاتادى دەپ ەسەپتەيمىن.
البەتتە، ونى تاۋەلسىز پارتيا دەپ ايتا المايمىز. قازاقستاندا بىردە-بىر تاۋەلسىز پارتيا جوق. دەگەنمەن بۇل بۇرىننان كەلە جاتقان، بىرنەشە شاقىرىلىم بويىنشا ماجىلىستە توبە كورسەتكەن، تاجىريبەلى پارتيا.
– Nur Otan پارتياسى 71،97 داۋىسقا يە بولدى. قالاي، كوڭىلگە سەنىم ۇيالاتا ما؟
– Nur Otan پارتياسىنىڭ 71،97 داۋىسقا يە بولۋى، ەندى ارتىقتاۋ. مەنىڭشە، ولاردىڭ تازا جيناعانى – 40-45 پايىز بولىپ قالادى. حالىقتىڭ كوڭىل كۇيى قانداي ەكەنى بەلگىلى، ولار وتكەن 30 جىلعا رازى ەمەس.
Nur وtanدى ماقتاعانىمنىڭ سەبەبى بىلاي ەدى...
– وتكەن سايلاۋعا قاراعاندا Nur Otan پارتياسىنىڭ ۇلەسى 10 پايىزعا كەم. بۇل ءبىر نارسەنى بىلدىرە مە؟
– مەنىڭشە، 10 پايىز دەگەن دە از. ول 30-40 پايىز كەم بولۋى كەرەك ەدى...
– سايلاۋعا بارىپ داۋىس بەرگەن سوڭ جەلىدە جازبا جاريالادىڭىز. ول ارادا Nur Otan تۋرالى جاقسى پىكىر ايتىپسىز. سوندا ءوزىڭىز ءالى وسى پارتيادان ءۇمىت كۇتەسىز بە؟
– وسىعان دەيىن ماجىلىستەگى دەپۋتاتتاردىڭ 84ء-ى Nur Otanنان بولعان. ال جاڭا تىزىمدە سولاردىڭ تەك 24ء-ىنىڭ ءاتى-جونى كورسەتىلگەن. ياعني كوبىسى كەتكەن. مەن سول كەتكەن ادامداردىڭ ءتىزىمىن قاراپ شىقتىم.
مىسالى، گۇلجان قاراعۇسوۆا، زاعيپا بالييەۆا، بوجكو، قۋانىش سۇلتانوۆ كەتتى. ولار بۇرىننان كەلە جاتقان ادامدار، ءتىپتى اراسىندا كولبينگە داۋىس بەرگەندەرى دە بار.
مىنە، وسىلار كەتىپ، ورنىن جاڭاسى باسقان. ال ولار كىمدەر؟ قانداي جولمەن بولسا دا ايدوس سارىمنىڭ ماجىلىسكە بارعانى ءتيىمدى.
مىسالى، ايدوس سارىمدى قۋانىش سۇلتانوۆپەن سالىستىرعاندا، ول – پروگرەسس. تاعى دا ايتاتىن بولساق، قانات نۇروۆ دەگەن ازامات بار. وزبەكوۆپەن سالىستىرعاندا ول دا پروگرەسس. وسىلاي-وسىلاي جاڭا بۋىن ماجىلىسكە كەلسە، وندا ول قانداي پارتيا بولسا دا ءۇمىت ارتۋعا بولادى.
مەن پارتيالار اتىنان دەباتقا تۇسكەندەردى سىرتتاي باقىلاپ وتىردىم. ءبىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا نە كەدەرگى ەكەنىن ايتا المادى. ياعني كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردى ازايتۋ كەرەك ەكەندىگىن ەشقانداي پارتيا ايتپادى.
قازىرگى كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور الدا دا وسىلاي قالا بەرسە، ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز ەشقاشان دامىمايدى. جۇمىسسىزدىقتى ءبىز ەشقاشان جەڭە المايمىز. ول – شارت. ءبىز ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتان باس تارتپاساق، ءوندىرىسىمىز ەشقاشان دامىمايدى. ودان كەيىنگى نەگىزگى فاكتور – سوت جۇيەسى ماسەلەسىن دە ەشكىم قوزعامادى. تاۋەلسىز، اشىق ءارى ءادىل سوت جۇيەسى بولماسا، وندا ەكونوميكامىز كوتەرىلە المايدى، ياعني مۇندايدا قوعامدا ادىلەت بولمايدى، ەكونوميكادا دامۋ بولمايدى.
– «ادال» پارتياسىنىڭ ءتوراعاسى سايلاۋدىڭ الدىن الا قورىتىندىسى شىققان سوڭ Nur Otanدى جەڭىسىمەن قۇتتىقتادى. مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
– ونى ءبىر عانا سوزبەن ايتۋعا بولادى. تازا جاعىمپازدىق.
– جانبولات ماماي كەشكە دەيىن نارازىلىق ءبىلدىرىپ، كوشەدە تۇرامىز دەدى...
– ول جاس، ەنەرگياسى مول جىگىت. ونىڭ ارەكەتىن تۇسىنەمىن، ونداي ادامدار بىزدە بولۋى ءتيىس. جاس كەزىمدە مەن دە سونداي بولعانمىن. جالپى، ادام تاعدىرى قانداي بولسا، ۇلت تاعدىرى دا سونداي بولادى. ەگەر ادام جۇمىس ىستەگىسى كەلمەسە، سپورتپەن شۇعىلدانباسا، ەلىنىڭ جايىنا باس اۋىرتپاسا، ءومىرى دە سولاي سۇرەڭ بولىپ وتە شىعادى. ۇلت تا سولاي. بەلسەندىلىك تانىتپاسا، ەل جايىنا باس اۋىرتپاسا، قاجەت كەزدە ۇيىسىپ، ۇيىمداسا الماسا، ۇلتتىڭ تاعدىرى دا سۇرەڭ سيپاتقا يە.
مەنى شاقىرسا، مينيستر بولار ەدىم
– ۇكىمەت اۋىسسا، ودان قانداي ءۇمىت كۇتەسىز؟
– ۇكىمەت اۋىسادى. مامين كەتە مە الدە قالا ما، ول جاعىن ناقتى ايتا المايمىن. ءبىراق ۇكىمەتكە جاڭا ادامدار كەرەك. مىسالى، ول اراعا مەنى شاقىرسا، مەن بارار ەدىم. ويتكەنى وعان مەنىڭ بويىمداعى كۇشىم، باسىمداعى ءبىلىمىم دە جەتەدى دەپ ويلايمىن...
