بەرتىنگە دەيىن ءبىزدى ورىستاندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلدى جانە بۇل بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جۇزەگە استى – جەمىسىن بەردى.
«ءدال ءقازىر ءبىزدىڭ ءتىل، ءدىن دەپ زار قاعىپ، ءتىلدى دە، ءدىندى دە قالپىنا كەلتىرە الماي، ۇزاق سارساڭعا ءتۇسۋىمىز – وسى كەڭەستىڭ ءداۋىردىڭ ۇلى جەمىسى»، – دەيتىن شەرحان مۇرتازانىڭ ءسوزى بار.
پاتشا ۇكىمەتى، ودان كەيىن دە كەڭەس ۇكىمەتى قازاقتى ورىسقا اينالدىرۋدىڭ سان ءتۇرلى ءامال-تاسىلىن پايدالاندى. بۇل وتارلاۋ ساياساتىنان كەيىن باستالعان ءۇردىس-تۇعىن. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن تەجەلدى. ۇلت رەتىندە ءبىز جەر بەتىنەن جوعالماساق ەدىك، ءبىزدى ورىسقا اينالدىرىپ تىنار ەدى. ءبىرجولاتا. ءبىزدىڭ اتىمىز اندرەي، ءسىزدىڭ اتىڭىز سەرگەي بولار ەدى. بۇل دا جوعالۋدىڭ ءبىر بەلگىسى.
تاۋەلسىزدىك قازاقتى ءبىرجولاتا ورىسقا اينالدىرۋدان قۇتقارىپ قالدى. ورىستانعان ۇلتقا اينالا جازداپ امان قالدىق. ايتپەگەندە ءقازىر رەسەيدىڭ قولتىعىندا جۇرگەن ءولى-تىرىسى بەلگىسىز اۆتونومدى ۇلتتاردىڭ كۇيىن كەشەر مە ەدىك، كىم ءبىلسىن،؟! كورىپ ءجۇرمىز عوي...
رەسەيدىڭ قاراماعىنداعى از ۇلتتار اۆتونومدى دەگەن اتى بولماسا الدەقاشان ءوز «مەنىنەن» ايىرىلعان. ولار وزدەرىن ورىس نەمەسە رەسەيلىك سانايدى جانە مۇنىسىنا ارلانبايدى. ورىستانعاننىڭ ەندىگى ءبىر بەلگىسى – وسى.
ورىستانۋ. ول نەگە توقتاعان جوق؟
ورىستانۋ ءۇردىسى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن توقتاۋى، توقىراۋى كەرەك ەدى. سەبەبى، ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ ك ۇلى كوككە ۇشقان-تۇعىن. توقتامادى. ءبىز ءالى دە بولسا ورىستانۋ ۇستىندەمىز.
ونىڭ ناقتى كورسەتكىشىن مىنا مىسالعا قاراپ باعالاۋعا بولادى: الماتىداعى 140-قا تارتا مەكتەپتىڭ 70ء-ى ورىسشا.
ورىسشا مەكتەپ – ورىستانعان ۇرپاق. ورىستانۋ ءۇردىسىنىڭ ۇزىلمەي وتىرعانى سودان.
«ورىس تاربيەسىن العان بالا ۇلت قىزمەتكەرى بولا المايدى». جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ بەكەر ايتپاعان عوي.
سولتۇستىك وڭىرلەردەگى قازاقتاردىڭ ۇلەسى ءالى دە بولسا 30-40 پايىزدان اسقان جوق. قۇداي بىلەدى، وسى وتىز-قىرىق پايىزدىڭ قانشاماسى ورىستانعانىن. ورىستانعان وڭىرلەردە ورىستانۋ ءۇردىسى دە باسىم جۇرەدى. ورىستانعان قازاقتار ءالى دە بار، ءالى دە كوپ، انىعى. ولاردىڭ بالالارى دا وزدەرىنە ۇقسايتىن بولادى. ساباقتاستىق ۇزىلمەيدى. ولاردىڭ قاتارى وزگەرىپ، تولىعىپ جاتقانى سودان. اتادان بالاعا بەرىلەدى. قانمەن ەمەس، تاربيەمەن. "ۇلتسىزدار ۇرپاعى". ايتالى ايتقان.
«كەڭەستىك جۇيە ۇلت بولمىسىن ۇلتسىزدىققا قاراي بەيىمدەپ، اق ءسۇت بەرگەن اناسىنىڭ ومىراۋىن كەسەتىن ۇلتسىزدار ۇرپاعىن ومىرگە اكەلدى» دەيدى امانگەلدى ايتالى.
ورىستانعانداردىڭ پايىم تۇسىنىگى بىزبەن ۇيلەسپەيدى. كەيبىرىنىڭ پيعىلىنان قورقاسىڭ – سونشالىقتى لاس. ونىسىن جاريا قىلىپ جۇرگەندەر بار. ورىستانۋ ءۇردىسىن قالاي توقتاتامىز؟ ورىستانعان قازاقتارعا اداسىپ جۇرگەنىن قالاي جەتكىزەمىز؟ بىلمەيمىز. بىلەرىمىز، ورىستانعاندار قازاقتانۋدان ولەردەي قورقادى. ولاردىڭ ۇلتقا، تىلگە قاتىستى دۇنيەلەرگە قارسى شىعاتىنى دا قورقىنىشتان تۋعان.
قازاقتاندىرۋ قاشان جۇرگىزىلەدى؟
وسى ۋاقىتقا دەيىن ەلىمىزدەگى قانشا ۇلت وكىلدەرىن قازاقتاندىرا الدىق؟ جالپى، بىزدە مۇنداي ساياسات جۇرگىزىلدى مە؟ جوق، ارينە. بۇل ءبىزدىڭ كوپۇلتتى ۇستانىمعا ساي ەمەس، ويتكەنى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاققا اينالعان ورىستى نەمەسە باسقا ۇلت وكىلدەرىن كوزىمىز كورمەپتى. كورسەك تە سيرەك. سيرەك بولعاندىقتان وزگە ۇلتتىڭ وكىلى قازاقشا سويلەي قالسا اينالىپ تولعانامىز، استى-ۇستىنە تۇسەمىز. «ول سويلەۋى ءتيىس جانە بۇعان تاڭعالاتىن تۇك تە جوق» دەگەن تۇسىنىك بىزدە ءالى قالىپتاسپاعان.
بۇگىنگى بيلىكتىڭ كوزى تىرىسىندە قازاقتاندىرۋ ساياساتى ەشقاشان جۇرگىزىلمەيدى، بەلگىلىسى. ءبىز بۇگىن دە، ەرتەڭ دە، بولاشاقتا دا ورىستانعاندارمەن الىسىپ ءوتۋىمىز ابدەن مۇمكىن. سەبەبى، ورىستانۋ ءاردايىم وڭاي، ال قازاققا اينالۋ – سونشالىقتى قيىن.
دۋمان بىقاي
شەرحان مۇرتازا:
«ءبىز نەگە قازاق حالقى ەمەس، قازاقستان حالقىمىز؟»
ءبىزدىڭ كونستيتۋسيامىزدىڭ ءبىسمىللاسى «ءبىز قازاقستان حالقى» دەپ باستالادى. كەزىندە، تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى قابىلدانعان كونستيتۋسيانى تالقىلاۋ كەزىندە دەپۋتاتتار اراسىندا وسى ەكى سوزگە بولا قيان-كەسكى ايتىس تۋعانى ەسىمدە.
نەگە «قازاقستان حالقى؟». قىرعىزستان حالقى دەگەن حالىق جوق. قىرعىز حالقى بار. وزبەكستان حالقى دەگەن حالىق جوق. وزبەك حالقى بار. ال ءبىز نەگە قازاق حالقى ەمەس، قازاقستان حالقىمىز؟
سويتسەك، قازاقستان كوپۇلتتى مەملەكەت ەكەن. «قازاق حالقى جانە قازاقستاندى مەكەندەگەن باسقا حالىقتار وكىلدەرى...» دەگەن ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىزدى دەپۋتتاردىڭ كوپشىلىگى قابىلداماي تاستادى.
جەڭىلىپ قالعانىما وكىندىم. رەنجىدىم. سوندا مەنى مۇنداي رەنىشكە جەتەلەگەن نە؟ ەندى ويلاسام، ۇلتتىق سانا-سەزىم، جاراتىلىستان بىتكەن تۇيسىك ەكەن.
