قازىرگى تاڭدا سالافيزم قازاق قوعامىنا ىرىتكى سالىپ وتىرعانىن ەلدىڭ كوبى ايتا بەرمەيدى، سەبەبى بۇل ۇيات بولىپ سانالادى. ال نەگىزى مۇنداي قۇبىلىستىڭ بارىن، ولار جوققا شىعارا المايدى.
ءدىني كوزقاراستارى ءبىر بىرىنە ساي كەلمەگەندىكتەن كەيدە اعايىندىلار ءبىر بىرىمەن ارالاسۋدان قالعان. سول سەبەپتەن كەيبىر باقىلاۋشىلار بۇل ماسەلەنى ك ۇلى قوعام بولىپ شەشۋ كەرەكتىگىن ايتادى.
جاسى 50 تاياپ قالعان ماقسات جاس كەزىنەن ءدىني ءبىلىم الىپ، يسلامعا بەت بۇرعان. قازىرگى كەزدە ول اۋىلداعى مەشىتتەردىڭ بىرىندە يمام قىزمەتىن اتقارادى.
ماقساتتىڭ ءبىر ءىنىسى مەن ءبىر نەمەرە اعاسى دا دىنگە بەرىلگەن، ءبىراق ولار ماقساتتى ۇناتپايدى. ساقال جىبەرىپ، قىسقا شالبار كيەتىن اعايىندىلار ماقساتتىڭ ارەكەتىن ءجيى سىنايدى، ونىڭ ايتقانىن جوققا شىعارۋعا تىرىسادى. سەبەبى ماقسات قازاقتىڭ سال-داستۇرىنەن باس تارتپايدى،ءداستۇرلى حانافي-ماسحاب اعىمىن ۇستانادى. ال ونىڭ ساقالدى اعايىندىلارى سالافيزمدى ۇستانعاندار. وسىنىڭ ناتيجەسىندە اعايىندىلار ءجيى سوزگە كەلىپ قالادى.
تۋىسقاندار اراسىندا ىنتىماقتاستىق بولسىن دەپ اتا-انالارى ولاردىڭ قاراما-قايشى كەلەتىن دۇنيەلەرىنە ءمان بەرمەۋگە تىرىسادى، ءبىراق وزدەرى دىننەن حابارسىز ولعاندىقتان كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىسى ەكەنىن ايتا المايدى. سىرتتان ولاردىڭ اۋىز بىرشىلىگى جوعالىپ بارا جاتقانىن كورگەن انالار ىشتەن تىنادى. ءسويتىپ ومىرلەرى ءوتىپ جاتىر.
مۇنداي جاعدايدى باسىنان قوعام بەلسەندىسى جانات قازاقپايدى باستان كەشىرگەنىن ايتادى.سول سەبەپتەن ول بۇل وتە ءقاۋىپتى قۇبىلىس دەگەندى ايتادى.
«ەكى اعايىندىلارىم بار، سوندايعا كىرىپ كەتكەن. تۋعان ىنىلەرىنىڭ تويىنا كەلمەي قويدى، ويتكەنى ءىنىسى كاپىر، دىنگە كىرمەگەن، ناماز وقىمايدى. قازاقتا ونداي بولعان جوق قوي. قازاقتا ەڭ ءبىرىنشى باۋىر تۋرادى، ۇلت تۇرادى. باسقانىڭ ءبارى سودان كەيىن تۇرادى. بۇلار ءدىندى جوعارى قويىپ وتىر. ولار ءوز سوزىندە «قازاق باۋىرلارىم» دەپ سويلەمەيدى، ولار «مۇسىلمان باۋىرلار» دەپ ايتادى.
ەگەر قاندايدا ءبىر سوعىس بولسا، ارينە، ونىڭ بەتى اۋلاق، ءبىراق قانداي دا ءبىر سوعىس بولسا، ولار كاپىر دەپ دىنگە كىرمەگەن، ءوز دىندەستەرىنىڭ قورعايتىن بولسا، ول ءوز باۋىرىن اتىپ تاستايدى. مىنە ءقاۋىپ وسىندا جاتىر. ولار قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنە قارسى شابۋىل جاساپ جاتىر. بۇل قازاقتى قۇرتۋ. ءبىز توقتاتۋىمىز كەرەك، سەبەبى بۇل وتە قاۋىپتى دۇنيە. ىشىمىزگە كىرىپ، ىشىمىزدەن ءىرىتىپ جاتىر.
سول سەبەپتەن ءبىز كۇللى قوعام بولىپ كۇرەسۋىمىز كەرەك مۇنداي ءقاۋىپتى دۇنيەمەن»،- دەيدى قوعام بەلسەندىسى.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي ءقاۋىپتى دۇنيەلەر قازاقستانعا 1990 جىلداردىڭ اياعىندا كەلگەن.سول كەزدە قابىلدانعان ءدىن تۋرالى زاڭ وسىنداي اعىمدارعا قولايلى بولدى. ناتيجەسىندە ساياساتتانۋشى ەسەنجول الياروۆتىڭ پىكىرىنشە، ءتۇرلى ءدىني اعىم وكىلدەرى جاستار ساناسىز ۇلاي باستادى.
«1991 جىلى ءبىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن ءبىز بوستاندىقتى دۇرىس تۇسىنبەدىك. ءدىننىڭ ءتۇرى كوپ، ءتۇرلى ۇعىمدارى، اعىمدارى بار، ءبىز وعان كوڭىل اۋدارمادىق. مىسالى، ءبىز دىنگە بارعان ادام يناباتتى، يماندى، مەيىرىمدى، كەشىرىمدى بولادى دەپ ويلادىق. ال ونىڭ باسقا دا اعىمدارى بارىنا ءبىز كوڭىل اۋارمادىق، سەكتا، ءدىن اتىن جامىلىپ، باسقا ماقساتتى كوزدەيتىندەر بولدى. ءبىز سولارعا ەركىندىك بەردىك، ليبەرالدى زاڭ قابىلدادىق. ناتيجەسىندە قازاقستانعا ءتۇرلى ۇيىمدار كەلىپ، قازاق جاستارىنىڭ سانا سەزىمىن جاۋلاي باستادى»،- دەيدى ساياساتتانۋشى.
ساناسى جاۋلانعان جاستار قاتىگەز بولا باستادى. ولار دىنىگە بەت بۇرماعان اتا-انالارىن سىڭعا الىپ، قازاق حالقىنىڭ كوپتەگەن سالت-داستۇرگە كۇمان كەلتىرە باستادى. مۇنداي جاستاردىڭ ساناسىن بيلەگەندە كوپ ايەل الۋدى، حيدجابتى ناسيحاتتاي باستادى. باقىلاۋشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، مۇنداي كوزقاراستى كوپ جاعدايدى ءسالافيزمدى ۇستانعاندار قولدادى. ال نەگەزى سالافيزم – ءدىننىڭ العاشقى قۇقىقتىق جانە رۋحاني باستاۋلارىنا قايتا ورالۋدى كوزدەيتىن سۋننيتتىك يسلامداعى كونسەرۆاتيۆتى اعىم. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا سالافيزم بىرنەشە فاكتورلارعا بايلانىستى ءقاۋىپ رەتىندە قابىلدانادى، ياعني كەيبىر سالافيزم توپتارى راديكالدى يدەيالاردى ناسيحاتتاپ، جاستاردىڭ راديكالدانۋىنا سەبەپ بولۋى مۇمكىن. بۇل ەكسترەميستىك جاسۋشالاردىڭ پايدا بولۋىنا جانە تەرروريستىك ارەكەتكە اكەلۋى ىقتيمال.
سونىمەن قاتار سالافيزم كوبىنەسە يسلامداعى ءتۇرلى سەكتالار اراسىندا شيەلەنىس پەن قاقتىعىس تۋدىرادى. كوپتەگەن ەتنيكالىق جانە ءدىني توپتاردىڭ وتانى بولىپ سانالاتىن قازاقستاندا مۇنداي شيەلەنىس الەۋمەتتىك جانە مادەني الاۋىزدىقتى ۋشىقتىرۋى مۇمكىن.
2021 جىلى جۇرگىزىلگەن ساناق بويىنشا قازاقستاندا يسلام ءدىنىن ۇستانۋشىلاردىڭ سانى 15 ميلليون ادامنان اسىپ جىعىلادى. وسى 15 ميلليونان استام ادامنىڭ 12 ميلليونىن قازاقتار قۇرايدى ەكەن. جىل وتكەن سايىن قازاقستاندا دىنگە بەت بۇرعاندار كوپ، دەگەنىمەن تەولوگ ماماندار ءدىندى تۇسىنۋشىلەر كوپ ەمەس دەگەندى ايتادى.
«بىزدە 20 ميلليون حالىق بار، سونىڭ 13 ميلليونى مۇسىلمان. وسى 13 ميلليون حالىقتىڭ تەك 4-5 پايىزى ناماز وقىدى، بولدى. 95 پايىزى، ونىڭ ىشىندەگى 60-70 پايىزى جۇما نامازعا بارادى، شەلپەك پىسىرەدى، ورازا تۇتادى، ءبىراق ولار بەس شارتىن ورىنداپ وتىرعان جوق. ولار تولىققاندى مۇسىلمان ەمەس، سوندىقتان اداسۋشىلىق، ناداندىق دەگەن شىعا بەرەدى. ال نەگىزىنەن، جالپى حالقىمىز، ەلىمىز ءدىني ساۋاتسىز. ءدىني ساۋات بولماعاندىقتان اناۋ انانى ايتتى، مىناۋ مىنانى ايتتى دەپ الىپ كەتە بەرەدى»، - دەيدى تاريحشى ءارى تەولوگ مەرحات مادياروۆ.
جىل سايىن ورازا تۇتىپ، ناماز وقيتىن قازاقستان ازاماتتارىنىڭ بىرىنە مادينا بورانبايەۆا جاتادى. دىنگە ول تۇرمىسقا شىققاننان كەيىن كەلگەنىن ايتادى. جاسى 30 تولماعان جولداسى ساقال قويىپ، پايعامباردىڭ تۇرا جولىمەن جۇرۋگە تىرىساتىنداردىڭ ءبىرى. سول سەبەپتەن مادينا اتا-ەنەسىنەن بولەك تۇرادى، سەبەبى قايىن اتاسى كەڭەس زامانىنان اراسىندا تويلاعاندا ىشىمدىك ىشەدى، ناماز وقىمايدى. بۇل مادينانىڭ جولداسىنىڭ تۇسىنىگىنە مۇلدەم قايشى كەلەتىن دۇنيە، سول سەبەپتەن ولار قاتتى ارالاسپايدى. مادينا جولداسىنىڭ ايتقانىنا كونگەنىمەن ونىڭ بالالارىنا قوياتىن شەكتەۋلەرمەن ارەڭ كەلىسەدى. سونىڭ سالدارىنان ولار اجىراسىپ كەتە جازداعان.
«ماسەلەن، مەن تۇڭعىشىما جاڭا جىلدىق شىرشانىڭ نە ەكەنىن كورسەتپەدىم. ويتكەنى ول شاريعاتقا ساي كەلمەيدى. ءوز اتا-انام تۇڭعىش بالام دۇنيەگە كەلگەندە وعان بولمەسىنە كىلەم سىيلادى، كىلەمگە مۋلتفيلمدەگى قاسقىردىڭ سۋرەتى بار. جولداسىم سول كىلەمدى توسەتپەي قويدى. بالالارىم اكەسىز وسپەسىن دەپ، بارلىعىنا كونىپ كەلەمىن، ءبىراق بولاشاقتا قالاي بولاتىنىن بىلمەيمىن»،- دەيدى مادينا.
باقىلاۋشىلاردىڭ پىكىرىنشە مۇنداي تۇسىنىسپەۋشىلىكتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، دىنگە بەرىلىپ كەتكەن ازاماتتار قوعامعا ىرىتكى سالماس ءۇشىن مەملەكەت زاڭدارىن قاتاڭداتۋ كەرەك.
«جۇمىس كەشەندى تۇردە جۇرگىزىلۋ كەرەك. الدىمەن زاڭدى قاتاڭداتۋ كەرەك جانە حالىقتىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن كوتەرۋ قاجەت. ول ءۇشىن ءبىز بار جاۋاپكەرشىلىكتى تەك ءبىلىم بەرەتىن مۇعالىمدارگە عانا ارتىپ قويماي، اتا-انالار دا كىرىسۋى كەرەك. ۇيدە بالالارىمىزعا: دىننەن قانداي ءقاۋىپ، قانداي زيان بارىن، ءبىزدىڭ ەلىمىز دامۋ ءۇشىن نە كەرەكتىگىن ايتىپ وتىرۋ كەرەك. ال نەگىزىنەن ءبىلىم كەرەك! ءبىلىم عانا ءبىزدى كوپ دۇنيەگە جەتكىزەدى، كوزىمىزدى اشادى. مىسالى، ادامنىڭ ەكى كوزى بار. ءبىرى ءبىزدىڭ بەتىمىزدەگى كوز، ەكىنشى كوز ءبىزدىڭ سانامىزدا. سانانىڭ كوزىن ءبىلىم اشادى. سانانىڭ كوزى شەكسىز دۇنيەلەردى كورەدى. ءبىلىمنىڭ كۇشى قۇدايدىڭ كۇشى-قۇدايدىڭ كۇشى ءبىلىمنىڭ كۇشى. ءبىلىم تەڭ قۇداي، دەپ جازىپ قويار ەدىم بارلىق جەرگە. سەبەبى ءبىلىمنىڭ كۇشى شەكسىز، قۇدايدىڭ كۇشى شەكسىز. مىسالى، «مەرسەدەس» ماشيناسىن ويلاپ تاپقان بەنس دەگەن ادام ماشينانى ويلاپ تاپپاس بۇرىن كورگەن جوق قوي ماشينانى، ءبىراق ول ويلاپ تاپتى عوي ماشينانى. ءبىراق ول ماشينانى سانامەن كوردى. سانانىڭ كوزىن ءبىلىم اشىپ وتىر. ءبىز سانامىزدى دامىتا بەرسەك، سانامىز كەڭەە بەرەدى»،- دەيدى قوعام بەلسەندىسى جانات قازاقپاي.
ال تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى فاريزات اليپبايەۆا قازاقستاندىقتاردى اسىرە دىنشىلدىكتەن ساقتانعان ءجون دەپ سانايدى.
«ەلىمىزدە بەلەڭ العان ءدىني راديكاليزم، يسلام ءدىنىنىڭ اتىن جامىلىپ ۇلتتىق رۋحتى وشىرۋگە، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزبەن، اتا ءسالت-داستۇرىمىزدى، ءتول مادەنيەتىمىزبەن، قازاق تاريحىن جويۋعا تىرىسۋدا. قازاق ەلىنە اراب شەيحتەرىنىڭ ساسىق يدەولوگياسىن ەنگىزىپ، جاستاردىڭ ساناسىن ۇلاۋدا. بۇل تۋرالى پرەزيدەنت توقايەۆ تا، مينيستر ايدا بالايەۆا دا اسىرە دىنشىلدىككە جول جوق دەگەن ەدى. تۇسىنە بىلگەنگە، تاريحتى وقىعاندارعا، الاش قايراتكەرلەرى ناماز وقىماي-اق، ۇلتىنىڭ ازاتتىعى، قازاق ەلىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسىپ، جاندارىن قيدى. بۇدان شىعاتىن قورتىندى: قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ، ناماز وقىسا اركىم ءوزىنىڭ قارا باسى ءۇشىن نەمەسە وتباسى ءۇشىن عانا وقىدى. قوعامعا، حالىق پەن مەملەكەتكە تيەتىن پايداسى جوق. سوندىقتان ءوزىمىزدى اسىرە - دىنشىلدىكتەن ساقتايىق!»،- دەيدى ۇستاز.
پۋبليسيست، جازۋشى ءارى قوعام بەلسەندىسى بەكنۇر دوسجاننىڭ ويىنشا، الەم بويىنشا ءدىني ەكسترەميزم ماسەلەسى بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر.
«ءدىني ەكسترەميزم دۇنيەجۇزىندەگى وتە ءقاۋىپتى دۇنيە بولىپ كەتتى.ونى ءبىز كورشى رەسەيدە بولعان جاعدايدان كورە الامىز. قانداي قيىن جاعداي بولدى،ولدا ءدىني ەكسترەميزم، سيريا سياقتى ەلدەردەگى جاعداي قانداي قيىن. كەيبىر ەلدەردە حاليفات قۇرامىز دەپ، سول ەلدىڭ ازاماتتارى جان-جاقا قاشىپ جاتىر. ونداي ەلدەردە ءبىر عانا ءدىننىڭ ۇستەمدىلىگى جۇرەدى. ءبىزدىڭ مەملەكەتتە ونداي جوق، وسى باعىتتا مەملەكەت كوپ جۇمىس ىستەپ كەلەدى، ءالى دە ىستەۋ كەرەك، سەبەبى وسىدان ءبىراز جىلدار بۇرىن بىزدە دە ءتۇرلى وقيعالار ورىن العان بولاتىن. ءقازىر رەتتەلىپ كەلەدى، ءبىراق ءالى دە جۇمىس ىستەۋ كەرەك وسى باعىتتا»،- دەيدى بەكنۇر دوسجان.
اۆتور: سارا سىزدىق
