ستاتيستيكا بويىنشا، 2023 جىلى قازاقستاندا شەتەلدىك حاكەرلەر 223 ميلليون رەت كيبەرشابۋىل جاساعان. مەملەكەتتىك تەحنيكالىق قىزمەتتىڭ مالىمەتىنشە، قازاقستانعا كيبەرشابۋىلدار نەگىزىنەن ۋكراينا، اقش، پولشا، رەسەي جانە قىتايدان جاسالعان. ەڭ كوپ شابۋىلدار مەملەكەتتىك سەكتورعا جاسالعان – 62 پايىز. قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىندە (سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، اقمولا وبلىسى، قوستاناي وبلىسى)حاكەرلىك شابۋىلدا ەرەكشە بەلسەندىلىك بايقالعان. كيبەرشابۋىل - بۇل كومپيۋتەرلىك جۇيەلەردى پايدالانۋ مەن زاقىمداۋدىڭ، دەرەكتەردى ۇرلاۋدىڭ نەمەسە بيزنەس-پروسەستەردى بۇزۋدىڭ زاڭسىز جولى. بۇل شابۋىلداۋشى دەرەكتەردىڭ قۇپيالىلىعىن نەمەسە تۇتاستىعىن بۇزۋ، اقپاراتتىق جانە كوممەرسيالىق جۇيەلەرگە نەمەسە كومپيۋتەرلىك جەلىلەرگە رۇقساتسىز قول جەتكىزۋ ءۇشىن سيفرلىق ورتادا جاساي الاتىن دۇشپاندىق ارەكەتتەر دەۋگە دە بولادى. بۇگىندە ءتۇرلى باق-تا كيبەرشابۋىل نەمەسە كيبەرقىلمىسقا قاتىستى جاڭالىقتار شىعىپ جاتادى. الايدا قاراپايىم ادامدار ول قىلمىس وزىنە قاتىستى جاسالماسا، ونىڭ قانشالىق ءقاۋىپتى ەكەنىن تۇسىنبەي جاتادى. ارينە، كيبەرشابۋىلداردىڭ ءتۇرى كوپ، سونىڭ ىشىندە ۆيرۋستار، تروياندىق باعدارلامالار، DDoS شابۋىلدارى، فيشينگ، ينجەنەرلىك حاكەرلىك جانە باسقالار. كيبەرشابۋىلدان قورعاۋ كەشەندى ءتاسىلدى قاجەت ەتەدى. سەبەبى بۇل تەرميندەردىڭ كوبى IT سالاسىنان الىس، قاراپايىم ازاماتتارعا تۇسىنىكسىز بولۋى مۇمكىن.
كيبەرشابۋىلداردىڭ ءساتتى جاسالۋى - كومپانيالاردىڭ اقپاراتتىق تەحنولوگيالار ينفراقۇرىلىمىنىڭ وسالدىعىنا بايلانىستى ەكەنى انىق. وسى اقيقاتتى ەسكەرە وتىرىپ، كوپتەگەن ۇيىم اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك رەسۋرستارىن نىعايتۋعا تىرىسىپ جاتادى. وسى ورايدى قازاقستاندىق IT مامان جومارت قاسىم كيبەرقاۋىپسىزدىك جانە ونى ساقتاماۋدىڭ سالدارى تۋرالى ءتۇسىندىرىپ بەردى.
كيبەرقاۋىپسىزدىك دەگەن نە؟ قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرە كەتسەڭىز
جالپى كيبەرقاۋىپسىزدىك – كومپيۋتەرلەردى، جەلىلەردى، باعدارلامالىق قوسىمشالاردى، ماڭىزدى جۇيەلەردى جانە دەرەكتەردى ىقتيمال ساندىق قاۋىپتەردەن قورعاۋ دەگەن ءسوز. كەز كەلگەن مەكەمە نەمەسە ۇيىم تۇتىنۋشىلاردىڭ سەنىمىن ساقتاۋ ءۇشىن جانە رەتتەۋشى تالاپتاردى ساقتاۋ ءۇشىن دەرەكتەر قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە جاۋاپتى ءارى مىندەتتى. ولار كيبەرقاۋىپسىزدىك شارالارىن ساقتايدى جانە قۇپيا دەرەكتەردى رۇقساتسىز كىرۋدەن قورعاۋ جانە ىسكەرلىك وپەراسيالاردا قاجەتسىز جەلىلىك ارەكەتتەن تۋىنداعان ۇزىلىستەردى بولدىرماۋ ءۇشىن ارنايى قۇرالداردى پايدالانادى. ۇيىمدار ادامدار، پروسەستەر جانە تەحنولوگيالار ءۇشىن سيفرلىق قاۋىپسىزدىك تاجىريبەسىن وڭتايلاندىرۋ ارقىلى كيبەرقاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتەدى. ەنەرگەتيكا، كولىك، بولشەك ساۋدا جانە ونەركاسىپ سياقتى سالالارداعى كومپانيالار تۇتىنۋشىلارعا ءتيىمدى قىزمەت كورسەتۋ جانە ۇنەمدى بيزنەس وپەراسيالارىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن سيفرلىق جۇيەلەردى پايدالانادى. ولار وزدەرىنىڭ فيزيكالىق اكتيۆتەرىن قالاي قورعاسا، ولاردىڭ سيفرلىق اكتيۆتەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك، سونداي-اق ءوز جۇيەلەرىن قاساقانا كىرۋدەن ساقتاۋى كەرەك. كومپيۋتەرلىك جۇيەلەرگە، جەلىلەرگە نەمەسە قوسىلعان قۇرىلعىلارعا ادەيى بۇزىپ كىرى جانە ولارعا رۇقساتسىز كىرۋ كيبەرشابۋىل دەپ اتالادى. كيبەرشابۋىل ءساتتى جاسالعان جاعدايدا قۇپيا دەرەكتەردى اشۋعا، ۇرلاۋعا، جويۋعا نەمەسە وزگەرتۋگە اكەلۋى مۇمكىن.
كيبەرشابۋىلدار جۇيەلەر مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردى قاراپايىم بۇزۋدان باستاپ فيشينگتىك شابۋىلدارعا، زياندى باعدارلامالاردى قوسا العاندا، تولەمدىك باعدارلامالىق قامتاماسىز ەتۋ، جەكە باس دەرەكتەرىن ۇرلاۋ سەكىلدى شابۋىلدارىنا دەيىن بولۋى مۇمكىن. بۇل جەكە باسىنا دا، قارجىلىق جاعىنان دا اۋىر. كيبەرشابۋىلدار ارقىلى ۇرلانعان اقشا كولەمى ۇنەمى ءوسىپ وتىرادى جانە 2020 جىلى شامامەن 1 تريلليون دوللارعا جەتكەن ەكەن.
ءبىزدىڭ قوعامكيبەرقاۋىپسىزدىك دەگەن ۇعىمدى دۇرىس ءتۇسىنىپ ءجۇر دەپ ويلايسىز با؟
قازىرگى زاماناۋي الەمدە كيبەرشابۋىلدار سانىنىڭ جىلدام كوبەيىپ جاتقانى بايقالادى. الەمدىك جانە قازاقستاندىق ب ا ق جاڭالىقتار لەنتاسىندا كۇن سايىن كيبەرشابۋىلدار تۋرالى حابارلاپ جاتادى. كاسىپورىندار مەن مەملەكەتتىك ورگاندار شابۋىلدار توسقاۋىلىنا توتەپ بەرۋگە تىرىسىپ تا جاتىر، حاكەرلەر قاراپايىم ازاماتتاردىڭ بانكتىك شوتتارىنا «ۇرلىققا» ءتۇسىپ جاتىر، سوندىقتان سيفرلىق الەمدەگى قاۋىپتەردەن سەنىمدى قورعاۋ - نەگىزگى قاجەتتىلىككە اينالىپ جاتىر.
ءبىزدىڭ قوعام «كيبەرقاۋىپسىزدىك» جانە «اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك» تەرميندەرىن شاتاستىرىپ جاتادى. ولار ءجيى سينونيم رەتىندە دە قولدانىلادى. الايدا، ءىس جۇزىندە بۇل تەرميندەر وتە ءارتۇرلى جانە ءبىر-بىرىىڭ ورنىن باسا المايدى. كيبەرقاۋىپسىزدىك - كيبەركەڭىستىكتەگى شابۋىلداردان قورعاۋدى بىلدىرەدى، ال اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك - انالوگتى نەمەسە سيفرلىق بولۋىنا قاراماستان، كەز كەلگەن تۇردەگى قاۋىپتەردەن دەرەكتەردى قورعاۋدى بىلدىرەدى.
ەلدە كيبەرقىلمىستىڭ ارتۋىنا نە سەبەپ دەپ ويلايسىز؟
كيبەرقىلمىس قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان بيزنەس ءۇشىن دە، ۇكىمەت ءۇشىن دە، قوعام ءۇشىن دە ءقاۋىپتى. كيبەرقىلمىس كوبەيۋ ۇستىندە جانە ءبىز ءتورتىنشى ونەركاسىپتىك ريەۆوليۋسيا دەپ اتالاتىن سيفرلىق داۋىرگە قادام باسقان سايىن، كيبەرقىلمىس تا كۇردەلىرەك جانە اۋىر زارداپتارعا يە بولىپ بارادى. كيبەرقىلمىسكەرلەر مىقتىراق بولا تۇسكەن سايىن، ولاردىڭ ارەكەتتەرى ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە، قوعامعا قانداي دا ءبىر تۇردە اسەر ەتەدى.
كوپتەگەن جەلى پايدالانۋشىلارى كيبەرشابۋىلداردىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن تۇسىنە بەرمەيدى، سوندىقتان جەلى «گيگيەناسى» بويىنشا نەگىزگى قاراپايىم ەرەجەلەردى ساقتاماي جاتادى. ستاتيستيكاعا سايكەس، جەكە نەمەسە كومپانيانىڭ قۇپيا دەرەكتەرى تۋرالى اقپاراتتىڭ تاراپ كەتۋى پايدالانۋشىنىڭ ءوزىنىڭ ابايسىز ارەكەتىنەن نەمەسە ادام، كومپانيا پايدالاناتىن قىزمەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ قاتەلەرى نەمەسە زياندى ارەكەتتەرى سالدارىنان بولادى. بۇعان جول بەرمەۋ ءۇشىن كوبىنەسە قورعانىس شارالارىن ۇنەمى جاڭارتىپ وتىرۋ كەرەك، انتيۆيرۋستىق جانە وپەراسيالىق جۇيەنى جاڭارتىپ وتىرۋ كەرەك.
كيبەرشابۋىلدىڭ ارتۋىنا ەڭ باستى ءارى ەڭ كوپ تاراعان سەبەبى – جەكە دەرەكتەردە قولداناتىن ءقۇپياسوزدىڭ تىم وڭاي بولۋى. بۇعان مىسال رەتىندە ەۋروپادا جۇرگىزىلگەن ساۋالنامانى ايتۋعا بولادى. ساۋالناماعا ەۋروپاداعى 10 ەلدەن 11 مىڭ قىزمەتكەر قاتىسقان. ولاردىڭ 34 پايىزى بىرنەشە پلاتفورمادا بىردەي ءقۇپياسوز قولداناتىنىن ايتقان. 27 پايىزى جۇمىس ۋاقىتى بىتكەننەن كەيىن كومپيۋتەردەگى دەرەكتەردى ءوشىرۋدى ۇمىتاتىنىن ايتسا، تاعى 24 پايىزى قوعامدىق Wi-Fi-دى قولداناتىنىن جەتكىزگەن. 18 پايىز قىزمەتكەر قۇپياسوزدەرىن ءبىر جەرگە جازىپ قوياتىنى ايتقان. ياعني ەگەر قيىن ءقۇپياسوز قويعان جاعدايدا كيبەرقىلمىستىڭ قۇربانى بولماۋ مۇمكىندىگى كوپ. ءقۇپياسوز قۇراستىرۋدا بارىنشا ءتۇرلى سيمۆولداردى قولدانعان ءجون.
سونىمەن قاتار، كومپيۋتەرگە جۇكتەيتىن ءتۇرلى باعدارلامادان دا ساق بولعان ءجون. سەبەبى ولار دا بۇگىنگى تاڭدا ءقاۋىپتى بولىپ سانالادى. قوسىمشالاردى ۋاقىتىندا جاڭارتىپ، انتيۆيرۋستار ورناتىپ تۇرعان دۇرىس. كيبەرشابۋىلدىڭ ارتۋ سەبەبىنىڭ ءبىرى دە سول.
سونىمەن قاتار، ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، جىلدان جىلعا كۇشەيىپ كەلە جاتقان اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى مامانداردىڭ تاپشىلىعىن اتاپ وتكەن ءجون. IT- سالاسىندا ۇنەمى بىلىكتى كادرلاردىڭ – ازىرلەۋشىلەردىڭ، تەستەرلەردىڭ، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى مامانداردىڭ تاپشىلىعى بايقالادى.اسىرەسە اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرىنە دەگەن قاجەتتىلىك كوپ: زەرتتەۋلەرگە سايكەس، كومپانيالاردىڭ شامامەن 45 پايىزىندا كيبەرقاۋىپسىزدىك بويىنشا ساراپشىلار جەتىسپەيدى. بۇل قازىرگى زامانعى ۇيىمدارعا، مەملەكەتتىك جانە كوممەرسيالىق ۇيىمدارعا كيبەرشابۋىلدار مايدانىنىڭ كەڭەيۋى جاعدايىندا تۋىنداعان جۇيەلىك پروبلەما.
بۇل سالاداعى كادرلاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ماسەلەسى بيزنەس ءۇشىن دە، مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار ءۇشىن دە وزەكتى. كوممەرسيالىق كومپانيالارعا كەلەتىن بولساق، ساۋالناما ناتيجەلەرى بويىنشا كوپتەگەن كاسىپورىنداردا كيبەرقاۋىپسىزدىك بويىنشا 1-5 مامان جۇمىس ىستەيدى. ال مەملەكەتتىك سەكتوردا دا جاعداي وتە كۇردەلى. جالپى، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى كادرلاردىڭ تاپشىلىعى تەحنولوگيا ماماندارىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن ەمەس، تار بەيىندى مامانداردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن تۋىندايدى. ولاردى دايىنداۋ قيىن ءارى قىمباتقا تۇسەدى.
كيبەرقىلمىستاردىڭ ارتىندا كىم تۇر دەپ ويلايسىز؟
ەڭ الدىمەن، ارينە، كيبەرقىلمىستىڭ ارتىندا حاكەرلەر تۇرعانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. كيبەرقىلمىس – كۇردەلى قۇبىلى دەۋگە بولار. حاكەرلەر كەك الۋ نيەتىمەن نەمەسە زاڭسىز جولدار ارقىلى كوممەرسيالىق نەمەسە ساياسي ارتىقشىلىقتارعا يە بولۋ نيەتىمەن وسىنداي قىلمىستارعا بارىپ تۇرادى. حاكەرلەرگە موتيۆاسيا بولاتىن تاعى ءبىر فاكتور - قوسىمشا پايدا. وسى ورايدا حاكەرلەردىڭ كيبەرقىلمىسقا بارۋىنا سەبەپ بولاتىن نارسەلەردى اتاپ وتكىم كەلىپ وتىر، ولار:
- بىرىنشىدەن، قارجىلىق پايداتابۋ - بۇل ۇيىمعا، يا بولماسا جەكە تۇلعاعا شابۋىل جاساۋدىڭ ەڭ تانىمال سەبەبى. شابۋىلدىڭ بۇل ءتۇرى كوبىنەسە تىكەلەي شابۋىل (مىسالى، جەكە باسىنىڭ دەرەكتەرىن ۇرلاۋ، الاياقتىق) نەمەسە جاناما شابۋىل (قىزمەت اتىن جامىلعان زياندى باعدارلامانى نەمەسە تولەم باعدارلامالىق قۇرالىن ساتۋ) ارقىلى قارجىلىق پايدا الۋدى قامتيدى.
- ەكىنشى سەبەپ - يدەولوگيالىق سەبەپ: ءسىزدىڭ جازىلۋشى ءسىزدىڭ بەدەلىڭىزگە نۇقسان كەلتىرۋگە، تۇتىنۋشىلارىڭىزعا قىزمەت كورسەتۋگە توسقاۋىل قويۋعا نەمەسە ءوزىنىڭ ۇگىت-ناسيحات مالىمدەمەلەرىن تاراتۋعا نەمەسە قورشاعان ورتاعا ايقىن قاۋىپتەردى جويۋ ءۇشىن جۇيەڭىزگە ديۆەرسيا جاساۋعا تىرىسادى، مىسالى، كبەرقىلمىستى جاساعان ادام كەك ساقتاعان بۇرىنعى قىزمەتكەرلەر بولۋى مۇمكىن.
- ءۇشىنشىسى - ساياسي سەبەپتەر: حاكەرلەر جۇيەگە ساياسي نەمەسە الەۋمەتتىك سەبەپتەرمەن كىرۋى مۇمكىن. سالىستىرمالى تۇردە سوڭعى ۋاقىتقا دەيىن بۇل استىرتىن ۇيىمداردىڭ اۋماعى بولدى. اقش-تاعى سايلاۋ جانە Facebook دەرەكتەرىنىڭ ۇرلانۋى ۇكىمەتتەر مەن ساياسي پارتيالاردىڭ حاكەرلىك شابۋىلدار ارقىلى ءوز ماقساتتارىنا جەتۋدەگى ءرولىن كورسەتتى.
- سوڭعى سەبەپ - اتاق پەن قىزىعۋشىلىق: شابۋىلدىڭ بۇل ءتۇرىنىڭ سەبەبى كۇردەلى قيىندىقتاردى جەڭۋگە جانە جەلىلەرگە كىرۋ جولدارىن انىقتاۋعا ۇمتىلۋ بولىپ تابىلادى. ولار ۇيىمنىڭ قاۋىپسىزدىك جۇيەلەرىندەگى وسالدىقتاردى ىزدەيتىن جانە ۇيىم ولاردى تۇزەتە الاتىنداي ولار تۋرالى حابارلايتىن «اق قالپاق» حاكەرلەرى بولۋى مۇمكىن.
بۇگىندە عالامتورداعى ءتۇرلى شابۋىلدان قالاي قورعانۋعا بولادى؟
ارينە، كيبەرشابۋىل – ەگەر ونىڭ الدىن الىپ، ساقتانا بىلسەڭىز قاتتى قورقىنىشتى نارسە ەمەس. مىسالى ۇيگە كەلگەندە نەمەسە ءۇيدى جيناپ بولعاننان كەيىن تاماق ىشەر الدىندا قولىڭىزدى جۋاسىز، وسىلايشا ءوزىڭىزدى قانداي دا ءبىر ينفەكسيا جۇقتىرىپ الۋدان ساقتايسىز. نەمەسە پاندەميا كەزىندە ءبارىمىز دارىگەرلەردىڭ نۇسقاۋلىعىنا قۇلاق اسىپ، ماسكا تاعىپ، الەۋمەتتىك قاشىقتىق تى ساقتاپ، قولىمىزدى سانيتايزەرمەن جۋىپ جۇردىك. وسىلايشا كوروناۆيرۋستان قورعاندىق. ال بۇل ەرەجەلەردى ساقتاماعان ادامدار، وكىنىشكە قاراي، ينفەكسيا جۇقتىرىپ الىپ جاتتى عوي. سول سەكىلدى كيبەرشابۋىلدىڭ الدىن الماساڭىز، جەكە دەرەكتەرىڭىزگە ايتارلىقتاي ءقاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءقاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن بىرنەشە كەڭەس بەرىپ وتسەم دەپ ەدىم:
- ەڭ الدىمەن قانداي سايتقا كىرىپ جاتقانىڭىزعا ءمان بەرىڭىز. سايتقا كىرگەن كەزدە «ءيا، كەلىسەمىن» دەگەن باتىرمانى نەگە كەلىسىپ جاتقانىڭىزدى ناقتى ءبىلىپ الماي جاتىپ باسۋعا اسىقپاڭىز. كومپيۋتەردەگى جانە سەرۆەردەگى باعدارلامالىق قۇرالدى ۇنەمى جاڭارتىپ وتىرىڭىز. دەرەكتەردىڭ ساقتىق كوشىرمەسى دۇرىس كونفيگۋراسيالانعانىن تەكسەرىڭىز.
- ەگەر ەلەكتروندىق پوشتاڭىزعا كەلگەن حاتتا فايل جۇكتەلگەن بولسا ونى جۇكتەمەستەن بۇرىن تەكسەرىپ الىڭىز. قۇجات بەيتانىس نەمەسە ەلەكتروندى پوشتاسى تۇسىنىكسىز ادامنان جانە بۇرىن حات الماسپاعان ادامنان كەلسە ول حاتتاعى قۇجاتتاردى جۇكتەمەگەنىڭىز دۇرىس.
- ەگەر جەكە دەرەكتەرگە قاتىستى بولسا وتە قيىن ءقۇپياسوز قويىپ ءجۇرىڭىز
- ەگەر زاتتاردى ونلاين ساتىپ العاندى جاقسى كورسەڭىز ولاردى تولەۋ ءۇشىن بولەك بانك كارتاسىن اشىپ قويعانىڭىز دۇرىس. ول جەردە ساۋداعا جۇمسايتىن اقشادان ارتىن سومما بولماعانى ابزال
- جەلىدە تولىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بولەك ەلەكتروندىق پوشتا نەمەسە بايلانىس ءنومىرىن العان ءجون.
- كاسىپكەرلەر ءۇشىن ماڭىزدى كەڭەس: جاعدايدىڭ قاشان ۋشىعىپ كەتەتىنىن كۇتپەڭىز. سايت – كەز كەلگەن بيزنەس ءۇشىن ماڭىزدى قۇرال. ال بيزنەسكە وتە ساق بولعان دۇرىس. بيزنەستى ەندى قولعا العان ساتتە كيبەرقاۋىپسىزدىككە ەشكىم باس قاتىرماي جاتادى. ال 2-3 جىلدان كەيىن حوستەر سايتىڭىزدى جايدان-جاي وشىرە سالۋى مۇمكىن. مۇنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن سايتىڭىزدى ءجيى جاڭارتىپ تۇرىڭىز.
