«قىرعىزستانداعى قازان بۇلىگى قازاقستاندا قايتالانبايدى» دەگەن ساياساتتانۋشى نۇرلان ءادىلحان ۇلى مۇنىڭ 5 سەبەبىن العا تارتتى دەپ حابارلايدى Dalanews.kz. ال، وقيىق...
№1 سەبەپ
ەڭ الدىمەن قازاق پەن قىرعىز بيلىگىنىڭ تاريحي ەرەكشەلىگى بارىن نازارعا الۋ كەرەك. قازاقتار اۋەل باستان حان بيلىگىنە باعىنعان. حاننىڭ ايتقانى زاڭ. حان بيلىگىنە قارسى كەلۋ قالىپتاسقان قاعيداعا قايشى بولدى. حاننان اسىپ كەتە المادى. وسى سەبەپتى دە قازاقتار بيلىكتىڭ يەرارحيالىق فورماسىن قالىپتى دۇنيە رەتىندە قابىلداپ، مويىنسۇندى.
ال ەندى قىرعىز اعايىنعا كەلەيىك. قىرعىز حالقى مۇنداي بيلىكتى قاتىپ-قالعان قاساڭ دۇنيە دەپ قابىلداعان جوق. وزدەرى سايلاعان حانمەن اۆتونومدى دەڭگەيدە بايلانىس قۇردى. الىستان ارالاستى.
قىرعىزدا ەرتە زاماننان «ماناپتار» ينستيتۋتىنىڭ ىرگەتاسى مىقتى بولدى. بىلايشا ايتقاندا فەودال-ماناپتاردىڭ قوعامداعى ىقپالى كۇشتى ەدى. ولار امىرشىدەن ىقپايتىن. مۇددەسىنە قايشى ماسەلە تۋىنداسا حانعا قارسى كەلۋدەن تايىنبايتىن ەدى.
ەرتە داۋىردەگى ەنەسايدىڭ كوشپەلى قىرعىزدارى دا ۇزاق ۋاقىت ءبىر باسشىنىڭ جەتەگىندە جۇرگەن جوق. اسكەردەگى قولباسشى، اكىمدىكتەگى ءامىرشى ءجيى-جيى اۋىسىپ وتىردى.
اسكەرباسىلار مەن جەرگىلىكتى اكىم-قارالار قىسقا مەرزىمگە عانا سايلاناتىن. ولاردى سول مەرزىمگە سايلاۋدىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار-تىن. سوعىس جاعدايى مەن ساياسي احۋالعا قاراي ءجيى-جيى ءاۋىس-تۇيىس بولىپ تۇرار ەدى.
كوپشىلىكتىڭ حانعا باعىنباۋى، كەرىسىنشە حاندى قىسىمعا الۋى قىرعىز قوعامى ءۇشىن قۇبىلىس بولعان جوق. حاننان ىرگەسىن اۋلاق سالعان «ءوز بيلىگىم وزىمدە» دەيتىن ورتالىقتار ونداپ، جۇزدەپ سانالدى. مىڭداعان جىلدار بويىنا وزەكتىلىگى ولمەي كەلە جاتقان بۇل ءۇردىس اقىر سوڭى قازىرگى قىرعىز قوعامىن قالىپتاستىردى.
№2 سەبەپ
گەوساياسي جاعىنان قىرعىزداردىڭ ورنالاسۋى ايماعى الگىندەي تاجىريبە جۇرگىزۋگە (وسى كۇنگە دەيىنگى توڭكەرىستەردى ايتادى، رەد.) وتە قولايلى. قازاقستاننىڭ قالقاسىندا تۇر. قيت ەتسە رەسەي اسكەر جىبەرەدى، تەرىسكەي وڭىرلەردى تارتىپ الادى دەپ الاڭدامايدى. ەليتاسى دا كىم-كورىنگەننىڭ كوڭىلىنە قارامايدى. توڭكەرىس جاساسا دا شەكاراسى امان، ىرگەسى سوگىلگەن دانەڭەسى جوق.
ال قازاقستاننىڭ جاعدايى مۇلدە بولەك. ءبىز كوپۆەكتورلى ساياساتتى امالدىڭ جوقتىعىنان تاڭداپ الدىق. گەوساياسي احۋال، ءتۇرۋلى ىرگەدەن تاس وتىرعان وداقتاسىمىز بار، اقىر سوڭى تۇراقتىلىقتى باستى ورىنعا قويدىق.
بيلىك تە بۇل تۇراقتىلىقتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ەڭ ءبىر راديكالدى امالعا بارۋعا ءازىر ەكەنىن ىسىمەن دە، سوزىمەن دە دالەلدەگەن. كىشىگىرىم كيكىلجىڭنىڭ سوڭى ەرتەڭ كۇللى حالىقتىڭ ساياسي كوڭىل-كۇيىنە اسەر ەتىپ، ۇلى دۇربەلەڭگە ۇلاسسا شەتەلدىك ينۆەستورلار ەلدەن ءبىر كۇننىڭ ىشىندە تايىپ تۇرادى.
№3 سەبەپ
وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر، قىرعىزستاننىڭ قاۋىپسىزدىك كوميتەتى الاڭعا شىققان حالىقتىڭ الدىندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بوپ تىزە بۇكتى. قاۋىپسىزدىك سالاسىنا جاۋاپتى تۇلعالاردىڭ تىلەرسەگى وسال، بەلى بەكەم بولماي شىقتى.
مۇنى قىرعىز قوعامىنىڭ ءوزى كۇتكەن جوق. قىرعىزدار ەلدەگى قۇقىققورعاۋ جۇيەسىنىڭ قانشالىقتى قاۋقارسىز، ءالجۋاز ەكەنىنە كوزى جەتتى.
قازاقستانداعى باسقارۋ قۇرىلىمى قىرعىزعا قاراعاندا الدەقايدا قۋاتتى. قۇقىق قورعاۋ سالاسىنىڭ ىرگەتاسى بەرىك. بيلىكتىڭ نەگىزگى ارقاسۇيەر كۇشى – پوليسەيلەر. سوندىقتان بۇل سالا ماماندارىنا قۇمبىل كوڭىل بولىنەدى. پوليسەيلەر بۇگىنگى جۇيەنىڭ لەگيتيمدىگىن ساقتاپ وتىر.
سوڭعى ايداعى وقيعالار، ونىڭ ىشىندە بەلارۋستەگى جاعداي كاسىبي دايىندىقتان وتكەن كۇشتىك قۇرىلىمدار بيلەۋشىنىڭ نەگىزگى قالقانىن ەكەنىن دالەلدەدى. پوليسەيلەرگە يىق تىرەگەن بيلىك تىزگىندى بەرە قويمايدى، كەرىسىنشە سولاردىڭ كومەگىمەن جاعدايدى تۇراقتاندىرۋعا تىرىسادى.
№4 سەبەپ
ىندەت اسقىندى. جەر-جەردە كارانتين جاريالانىپ، شەكارا جابىلدى. وسى كۇنگە دەيىن ورىسقا جالدانىپ، جان ساقتاپ كەلگەن جۇزدەگەن، مىڭداعان قىرعىز جۇمىسسىز قالدى. قازانداعى بۇلىككە ميگراسيا فاكتورى ايتارلىقتاي اسەر ەتتى.
رەسەي مەن قازاقستانعا كىرە الماي، ءوز ەلىندە كىبىرتىكتەپ قالعان قىرعىز ميگرانتتارى ەكى قولعا، ءبىر كۇرەك تاپپاي ابدەن قينالدى. كەشە ءدۇر كوتەرىلگەن حالىقتىڭ ىشىندە بۇلاردىڭ ۇلەسى ۇلكەن.
قازاقستان كورشىسىندەي ەمەس، ءوز ازاماتتارىن جۇمىسمەن قامتۋعا كوڭىل بولەدى. الىس-جاقىن شەتەلدەن جۇمىس ىزدەپ كەتكەن كورشىمىزدىڭ تۇرعىندارى سەكىلدى بىتىراپ جۇرگەن جوق. ءيا، ميگراسيا بىزدە دە بار. ءبىراق ءدال قىرعىزداعىداي دەڭگەيدە ەمەس.
№5 سەبەپ
قىرعىزستانمەن سالىستارعاندا قازاقستاندا ورتا تاپ بار. ورتا تاپ دەگەنىمىز ماتەريالدىق جاعدايى جاقسى، توڭكەرىس تۋعىزاتىن كوڭىل-كۇيدەن ادا اۋديتوريا.
ءيا، قازاقستانداعى ورتا تاپتىڭ ءومىر سالتىن دامىعان ەلدەردىڭ دەڭگەيىمەن سالىستىرعان ءجون ەمەس. ىندەتپەن ىلەسە كەلگەن ەكونوميكالىق قيىندىق بۇل ورتانىڭ قالتاسىن قاقتى.
كارانتيننەن ءبىرىنشى كەزەكتە شاعىن جانە ورتا بيزنەس زارداپ شەكتى. وسى كۇنگە دەيىن جۇيەنىڭ كوپتەگەن كەمشىلىكتەرىنە كوز جۇما قاراپ، كونىپ كەلگەن ورتا تاپ الاڭعا شىقسا، ەلدەگى ساياسي احۋال اسقىنىپ كەتەر ەدى. وسىنى ەسكەرگەن بيلىك بىردەن ەس جيىپ، جالپى حالىقتىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان جوبا-جوسپار ازىرلەپ، شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە سالىق جەڭىلدىگىن جاسادى.
ال قىرعىزستانداعى ورتا تاپ بىزدەگىدەي ەمەس، الا-قۇلا. اۋقىمدى ەمەس. الىستاعى دۋباي، ىرگەدەگى رەسەي كەتىپ جاتقان ميگرانتتاردىڭ كوپشىلىگى قىرعىز قوعامىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى اتانار الۋەتكە يە ەدى. الايدا بيلىك ولاردى قولداعىسى كەلگەن جوق. ايتقان سوزىنە قۇلاق اسپادى، ەسكەرتۋىن ەلەمەدى. ولار دا بيلىككە جالىنىپ، جالبارىنىپ جاتقان جوق، قولىنان ءىس كەلەتىن، اقشا تابا الاتىن اۋديتوريا شەتەل اسىپ كەتتى.
قىرعىزستان ەكونوميكاسىنىڭ ءدال ءقازىر وڭالا قويۋى ەكىتالاي. الدىمەن زاڭدى بيلىك ورنىعىپ، ەلدەگى ساياسي احۋالدى ساباسىنا تۇسىرگەنى ءجون.
ازىرلەگەن، دۋمان بىقاي
