الماتىنىڭ «جاسىل قالا» دەگەن اتى ءبىر كەزدەرى اقىن-جازۋشىلاردىڭ قيالىندا عانا ءومىر سۇرەتىندەي كورىنەتىن. سوڭعى جىلدارى الماتى قالاسى اكىمدىگى «جاسىل ەكونوميكا» ۇعىمىنا جاڭا كوزبەن قاراي باستادى. ەكولوگيانى قورعاۋ، كليماتتىڭ وزگەرۋىنە بەيىمدەلۋ، تابيعي رەسۋرستاردى ۇقىپتى پايدالانۋ مەگاپوليس ءومىرىنىڭ باستى پاراديگماسىنا اينالدى. بۇل وزگەرىستەردى قاراپايىم ادام دا، قالاداعى كاسىپورىندار مەن حالىقارالىق ساراپشىلار دا بايقاپ وتىر.
ەگەر بۇرىنعى زامانمەن سالىستىرساق، الماتى سوڭعى ون جىلدىقتا ەكولوگيا ماسەلەسىن ەكىنشى كەزەككە ىسىرىپ، ەڭ الدىمەن ەكونوميكالىق دامۋعا دەن قويعان ەدى. قالادا تۇرعىن ۇيلەر قارقىندى سالىنىپ، اۆتوكولىك سانى جىل ساناپ وسە بەردى، ءوندىرىس ورىندارى مەن قىزمەت كورسەتۋ نىساندارى ەكولوگيانى ەسەپكە الا قويمايتىن. ءبىراق ەكولوگيالىق ماسەلەلەر اسقىنىپ، تۇرعىنداردىڭ دەنساۋلىعىنا اسەر ەتە باستاعاندا، اكىمدىك جاسىل ەكونوميكانى ءبىرىنشى كەزەككە شىعاردى.
بۇگىنگى تاڭدا الماتىدا «جاسىل الماتى» قالالىق باعدارلاماسى جۇمىس ىستەيتىنىن بىلەمىز. اتالعان باعدارلاما اياسىندا بىرنەشە ءىرى باستاما قاتار جۇزەگە اسۋدا. ولار – كوگالداندىرۋ جۇمىستارى، قوعامدىق كولىكتى ەكولوگيالىق تۇرگە كوشىرۋ، ەنەرگيا تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ، جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن ەنگىزۋ، اۋا ساپاسىن باقىلاۋ، سۋ جانە قالدىقتار ماسەلەسىن شەشۋ. قالالىق اكىمدىك پەن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ بىرلەسكەن جوبالارى دا بار.
سوڭعى جىلدارى قالا اكىمدىگى اعاش وتىرعىزۋدى، ساياباقتار مەن گۇلزارلاردى كەڭەيتۋدى باستى مىندەتكە اينالدىردى. قالادا سوڭعى ءۇش جىلدىڭ وزىندە 1 ميلليوننان استام اعاش وتىرعىزىلىپ، 500 گەكتاردان استام جاڭا جاسىل ايماق پايدا بولدى. بۇل باستاما اسىرەسە باۋم توعايىن اباتتاندىرۋ، بوتانيكا باعى مەن مەدەۋ شاتقالىنداعى جاسىل بەلدەۋدى قالپىنا كەلتىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسۋدا.
بۇگىندە الماتىدا 1600-دەن استام ساياباق پەن الاڭقاي، 8 ۇلكەن قالالىق ساياباق جانە ونداعان شاعىن باقتار بار. جاسىل بەلدەۋ كەڭەيىپ كەلەدى: مەدەۋ، كوكتوبە، بۋتاكوۆكا سىندى تابيعي اۋماقتار ەرەكشە قورعاۋدا. ءار جاڭا تۇرعىن ءۇي كەشەنى، بيزنەس-ورتالىق نەمەسە مەملەكەتتىك عيمارات سالىنعاندا، جاسىل الاڭ، اعاش وتىرعىزۋ، سۋارۋ ينفراقۇرىلىمى مىندەتتى تۇردە ەسكەرىلەدى.
ەكولوگيالىق احۋالدى جاقسارتۋداعى ەڭ كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى – كولىكتىڭ توزىعى جەتكەن پاركى مەن قالانى قاپتاعان اۆتوكولىكتەر. الماتىدا بۇل ءتۇيىن بىرتىندەپ شەشىلىپ جاتىر. سوڭعى ءۇش جىلدا قالاداعى قوعامدىق كولىكتىڭ جارتىسىنا جۋىعى جاڭا ەكولوگيالىق ستاندارتتارعا سايكەستەندىرىلدى. ەلەكتروبۋس سانى ايتارلىقتاي ءوستى – بۇگىندە قالا كوشەلەرىندە جۇزدەگەن ەلەكتر اۆتوبۋسى كۇن سايىن جولاۋشى تاسيدى.
«ەكوبۋس» جوباسى اياسىندا ديزەلدى اۆتوبۋستاردان باس تارتىپ، گازبەن جۇرەتىن كولىكتەر مەن ەلەكتروبۋستارعا كوشۋ كەڭ ەتەك الۋدا. بۇل جوبا اۋاعا تارالاتىن زياندى زاتتاردى بىرنەشە ەسەگە قىسقارتتى. قالا ىشىندە ۆەلوجولدار جۇيەسى دامۋدا: 120 شاقىرىمعا جۋىق ارنايى ۆەلوجول سالىندى، بىرنەشە مىڭ ۆەلوسيپەدتى جالعا بەرەتىن ستانسيالار اشىلدى. جاياۋ جۇرگىنشىلەر ءۇشىن دە جاڭا الاڭدار، ەكو-مارشرۋتتار جاساقتالدى.
الماتى اكىمدىگى تاكسي مەن جەڭىل اۆتوكولىك يەلەرىن ەلەكتروكارعا كوشۋگە ىنتالاندىرۋ ءۇشىن ارنايى باعدارلامالار دايىنداپ جاتىر. قالادا ەلەكتر قۋاتتاۋ ستانسيالارى سانى جىلدان جىلعا كوبەيىپ، ەلەكتروكولىكتى پايدالانۋ قولجەتىمدى بولا باستادى.
جاسىل ەكونوميكادا ماڭىزدى باسىمدىقتاردىڭ ءبىرى – ەنەرگيانى ءتيىمدى پايدالانۋ. الماتىدا جاڭا قۇرىلىستاردا جانە ەسكى عيماراتتاردى جاڭعىرتۋ بارىسىندا ەنەرگيا ۇنەمدەۋگە، جىلۋ وقشاۋلاۋ جۇيەلەرىنە، جارىقتاندىرۋدى اۆتوماتتاندىرۋعا باسا نازار اۋدارىلۋدا. مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن مەكتەپتەردە، اۋرۋحانالاردا LED-جارىقتاندىرۋ، اقىلدى تەرموستات جۇيەلەرى ەنگىزىلۋدە.
قالاداعى بىرنەشە ءىرى نىساندا كۇن پانەلدەرى مەن شاعىن جەل ستانسيالارى جۇمىس ىستەپ تۇر. بۇل – جالپى ەنەرگيا تۇتىنۋدى ازايتىپ، قالانىڭ كومىرتەك ءىزىن تومەندەتۋگە سەپ بولادى. قالانىڭ ەنەرگەتيكالىق جۇيەسىندە «جاسىل ەنەرگيا» ۇلەسىن ارتتىرۋ ماقساتىندا حالىقارالىق بانكتەر مەن دونورلاردىڭ قولداۋىمەن جاڭا جوبالار جۇزەگە اسىرىلۋدا.
الماتىداعى باستى ەكولوگيالىق تۇيتكىل – اۋانىڭ لاستانۋى. 2018 جىلدان بەرى قالادا ارنايى مونيتورينگتىك جۇيە ىسكە قوسىلدى. 50-گە جۋىق باقىلاۋ ستانسياسى قالاداعى اۋا ساپاسىن تاۋلىك بويى ولشەپ، مالىمەتتى real time رەجيمىندە كورسەتەدى. «Airkaz.org»، «Kazhydromet» پلاتفورمالارىندا تۇرعىندار ءوز اۋداندارىنداعى اۋانىڭ لاستانۋ دەڭگەيىن باقىلاي الادى. بۇل اشىقتىق پەن قوعامدىق باقىلاۋدىڭ جاڭا ءداۋىرىن باستادى.
قالاداعى جەو-2 (جىلۋ ەلەكتر ورتالىعى) جاڭعىرتۋ جانە گازعا كوشىرۋ – مەگاپوليستىڭ اۋاسىن جاقسارتۋداعى ستراتەگيالىق قادام. ەسكى قازاندىقتار مەن پەشتەردى گازداندىرۋ ارقىلى دا زياندى بولشەكتەر مولشەرى ەداۋىر ازايدى. الداعى جىلدارى جەو-3ء-تى دە تولىق جاڭعىرتۋ، جەكەمەنشىك سەكتورداعى كومىردى گازعا اۋىستىرۋ باعدارلاماسى باستالماق.
قالانىڭ ەكولوگيالىق جاڭعىرۋى – تەك بيلىكتىڭ، اكىمدىكتىڭ شارۋاسى ەمەس. الماتىدا سوڭعى جىلدارى ازاماتتىق قوعام، ەرىكتىلەر قوزعالىسى، ەكولوگيالىق ۇيىمدار بەلسەندى ارەكەتكە كوشتى. «تازا قالا»، «EcoAlmaty»، «جاسىل مەكتەپ»، «Clean Air» سياقتى قوزعالىستار مىڭداعان الماتىلىقتى بىرىكتىردى. ەرىك-جىگەرى بار جاستار، مەكتەپ وقۋشىلارى، قوعامدىق ۇيىمدار سەنبىلىكتەر، ەكو-اكسيالار ۇيىمداستىرىپ كەلەدى.
قالادا ەكولوگيالىق مادەنيەت قالىپتاسىپ كەلە جاتىر: تابيعاتتى قورعاۋ، سۋ مەن جارىقتى ۇنەمدەۋ، قوقىستى سۇرىپتاۋ، اعاش وتىرعىزۋ كۇندەلىكتى ءومىردىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالدى. جەرگىلىكتى ب ا ق، الەۋمەتتىك جەلىلەر، بلوگەرلەر ەكولوگيالىق اعارتۋ جۇمىستارىن جۇيەلى جۇرگىزىپ كەلەدى.
الماتىنىڭ ەكولوگيالىق جاڭعىرۋى حالىقارالىق قاۋىمداستىق تاراپىنان دا وڭ باعالانىپ كەلەدى. بۇۇ-نىڭ «جاسىل قالا» ستاندارتتارى، دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ قالالىق ەكوجۇيەنى جاڭعىرتۋ جوبالارى، ەو-نىڭ كليمات باعدارلامالارى – الماتىنىڭ ءاربىر قادامى حالىقارالىق ستاندارتقا جاقىنداپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى.
2023 جىلى الماتى الەمدىك «جاسىل قالا» يندەكسىنە العاش رەت ەندى. بۇل – مەگاپوليستىڭ تابيعي ورتاعا، اۋاعا، سۋعا، جاسىل ايماققا دەگەن ەرەكشە قامقورلىعىنىڭ كورىنىسى. جىل سايىن الماتى حالىقارالىق ساراپشىلار رەيتينگىندە ەكولوگيالىق رەفورمالار جۇرگىزۋ بويىنشا ورتالىق ازياداعى كوشباسشى قالا اتانۋدا.
جاسىل ەكونوميكاعا بەت بۇرۋ بۇكىل مەگاپوليستىڭ ءومىر ءسۇرۋ فيلوسوفياسىنا، مادەنيەتىنە، كۇندەلىكتى تاجىريبەسىنە اينالعان جاڭا باعىت. قالانىڭ ەكولوگيالىق جاڭعىرۋى ناقتى ناتيجە بەرىپ وتىر: اۋانىڭ ساپاسى جاقساردى، جاسىل ايماقتار كوبەيدى، سۋ رەسۋرستارى مەن قالدىقتار باسقارىلۋدا، قوعامدىق كولىك پەن ەنەرگەتيكادا ريەۆوليۋسيا جاسالدى.
