بۇل تۇركياداعى 1960 جىلدان بەرگى بەسىنشى اسكەري توڭكەرىس! باستاپقىسى جەمال گۋرسەل باستاعان اسكەريلەر توڭكەرىسى 1960 جىلى 27-مامىردا ورىن العان ەدى. سول كەزدە تۇرىك پرەزيدەنتى جالەل بايار قاماۋعا العان بولاتىن. تۇرىك جەرىنە قونىس اۋدارعان قازاقتارعا كوپ جاقسىلىق جاساعان ۇكىمەت باسشىسى ادنان مەندەرەس ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، ولاردىڭ دەموكراتيالىق پارتياسى تاراتىلدى.
[caption id="attachment_17658" align="alignright" width="420"]
قارۋلى كۇشتەرى باس شتابىنىڭ باستىعى كەنان ەۆرەن[/caption]
بۇدان كەيىن 1971 جىلى 12-ناۋرىزدا مامدۋگ تاگماچ باستاعان تاعى ءبىر اسكەري توڭكەرىس پرەمەر-مينيستر سۇلەيمەن دەميرەلدى بيلىكتەن تايدىرعان ەدى. اراعا 10 جىل سالىپ، ياعني، 1980 جىلى 12-قىركۇيەكتە تۇركيا قارۋلى كۇشتەرى باس شتابىنىڭ باستىعى كەنان ەۆرەن باستاعان كەزەكتى اسكەري توڭكەرىس كەزىندە بيلىككە قايتىپ ورالعان سۇلەيمەن دەميرەلدى تاعى دا توڭكەرىپ تاستاعان ەدى. اسكەريلەر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسىن قۇرىپ، پارتيالار مەن كاسىپوداقتاردىڭ جۇمىسىنا تىيىم سالعانى ەسىمىزدە. ءبىراق تۇرىك ەلى بىرتىندەپ دەموكراتيالىق باستاۋلارعا قايتىپ ورالدى.
1997 جىلى 28-اقپاندا بەيبىت سيپاتتا تاعى ءبىر اسكەري توڭكەرىس ورىن الدى. اسكەريلەر اتاتۇرىك وسيەت ەتكەندەي مەملەكەتتىڭ زايىرلى سيپاتىن ساقتاپ قالۋ تۋرالى مەموراندۋم جاريالادى. وسى ارەكەتتىڭ سالدارىنان ۇكىمەت باسشىسى نەجمەتدين ەرباكان قىزمەتىنەن كەتتى. ال ونىڭ جاقىن ارىپتەسى، ىستامبۇل قالاسىنىڭ مەرى بولعان رەدجەپ تايىپ ەردوعان قۋعىنعا ۇشىراعان ەدى. بۇدان كەيىن ەردوعان ساياسي كۇرەستى جالعاستىرىپ، ءوزىنىڭ ادىلەتتىلىك پەن دامۋ پارتياسىن قۇرعانى ەسىمىزدە.
2002 جىلى قيىن جولمەن ۇكىمەت باسىنا ازەر كەلگەن ەردوعان ەلگە ينۆەستيسيا تارتۋدىڭ مۇمكىندىكتەرىن جاقسارتىپ، ديەۆالۆاسيا توقتاتقانى بەلگىلى. ەكونوميكا كۇرت العا باستى. ەردوعان باسقارعان 2012 جىلعا دەيىنگى ون جىلدىڭ ىشىندە ەلدەگى شىنايى ءجىو 64 پايىزعا، جان باسىنا شاققانداعى ءجىو 43 پايىزعا وسكەن. سونىمەن بىرگە ەردوگانننىڭ بەدەلى دە ورلەپ، حالىقتىڭ قولداۋىنا يە بولدى.
جالپى، تۇركيادا 2000 جىلدارعا دەيىن اسكەريلەردىڭ ىقپالى جوعارى بولعانى بەلگىلى. اسكەريلەر ەل دامۋىندا ءدىني باعىتقا بەتبۇرۋىن توسقاۋىل قويىپ، پارتيالىق ەگەستە تاراپتاردى تەجەۋشى كۇش بولدى.
ەردوعان ءوزى بيلىك ەتكەن جىلداردا تۇركيانىڭ ىشىندەگى اسكەريلەردىڭ ىقپالىن تومەندەتۋگە، ازاماتتىق بيلىكتى كۇشەيتۋگە ۇمتىلدى. سوندىقتان اسكەريلەرگە قارسى جازالاۋ شارالارىن قاتاڭ جۇرگىزگەنىن بىلەمىز.
اسىرەسە 2011 جىلى «ەرگەنەكون» ءىسى بويىنشا كوررۋپسيامەن ايىپتالعان ءۇش جۇزدەن استام گەنەرال مەن وفيسەر جازاعا تارتىلدى. ونىڭ بۇل قادامىن حالىق تا تۇسىنىستىكپەن قابىلداعان ەدى.
سوڭعى جىلداردا ەردوعان اۆتوريتارلىق، ديكتاتورلىق جۇيەگە بەت بۇرعانى جاسىرىن ەمەس. كونستيتۋسيانى ءوز ىڭعايىنا قاراي وزگەرتۋ، بيلىكتى ساقتاپ قالۋعا ۇمتىلۋى، الەۋمەتتىك شارالار (ۇيدە وتىرعان ايەلدەرگە اي سايىن 400 دوللار شاماسىندا قاراجات تولەۋگە ۇمتىلۋ) ارقىلى ەلەكتوراتتى وزىنە بۇرۋ سياقتى ساياسي قادامدارعا باردى. حالىقارالىق قاتىناستاردا دا كەيبىر قاتەلىكتەرگە (رەسەيمەن جاعدايدى ۋشىقتىرۋ) جول بەرىلدى. وسىدان كەيىن ءبىرقاتار ساراپشىلار ەردوعاندى تيراندار قاتارىنا قوسا باستادى.
2014 جىلى 25-اقپاندا تۇركيادا سىبايلاس جەمقورلىق ءىسى بويىنشا تەرگەۋ كەزىندە پرەمەر-مينيستر رەدجەپ تايىپ ەردوعاننىڭ ۇلى بىلالمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن سوزدەرى جاريا بولدى. اڭگىمە بارىسىندا اكە مەن بالا ۇيلەرىندە كوررۋپسيالىق جولمەن ساقتالعان وراسان مول اقشانى (كەيبىر دەرەكتەردە 1 ملرد اقش دوللارىنداي) جەدەل تۇردە جاسىرۋ ءسوز بولعان ەدى. ەرتەسىنە قالعان 30 ميلليونداي دوللاردى نە ىستەۋ كەرەكتىگى جونىندە سويلەسەدى. مينيسترلەر كابينەتىنىڭ سايتىندا بۇل تۋرالى دەرەۋ «امورالدىق مونتاج» ياعني جالا جابۋ ەكەندىگى تۋرالى جازبا پايدا بولادى. ءبىراق كوپ ادامدار بۇعان سەنە قويعان جوق.
ەردوعان بولسا «ساسقان ۇيرەك ارتىمەن جۇزەدى» دەگەندەي مۇنداي ارەكەتتى جالاقورلىق دەپ اتاپ، ونى كورنەكتى مۇسىلمان ويشىلى، بۇگىندە اقش-تا تۇراتىن فەتحۋللاھ گۇلەننىڭ ءىسى ەتىپ كورسەتكىسى كەلدى.
وسى تۇستان ەردوعاننىڭ حالىق الدىنداعى بەدەلى تۇسە باستادى. بۇلىكشىل اسكەريلەردىڭ ءبىرى كەشە مويىنداعانىنداي ولار «كوررۋپسياعا باتقان ەردوعان بيلىگىن قۇلاتپاق بولعان». ياعني، بۇل تۇرىك رەجيمى تاراپىنان «تىلەپ الىنعان» توڭكەرىس سياقتى. ويتكەنى، تۇرىك قارۋلى كۇشتەرى وزدەرىنىڭ مالىمدەمەسىندە «بۇزىلعان كونستيتۋسيالىق ءتارتىپتى قالپىنا كەلتىرۋ، ادام قۇقىعى مەن بوستاندىعىن، زاڭ بيلىگى مەن جالپى قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ ءۇشىن ەل بيلىگىن تولىقتاي قولىنا الماق بولعاندىعىن» ايتتى.
قىزىق بولعاندا كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا توڭكەرىستىڭ العاشقى ساعاتتارىندا ەردوعان اقش-تان ساياسي باسپانا سۇراعان. ولار باس تارتقان سوڭ ەردوعان سكايپ ارقىلى حالىققا ۇندەۋ تاستاعان. تۇرىك جۇرتى ءقازىر بۇرىنعى سيمپاتيالىق ينەرسياسىمەن ەردوعاندى قولداپ تۇر. ەرتەڭگى كۇن قالاي بولارىن ءبىر اللا بىلەدى.
ەردوعان كەشە كۇتپەگەن جەردەن تۇركيا اسكەريلەرىنە دەم بەرگەن فەتحۋللاھ گۇلەن دەپ باراك وبامادان ونى تۇركياعا ۇستاپ بەرۋدى تالاپ ەتتى. ەندى ەردوگان بۇلىك باستاعان اسكەريلەرگە قاتىستى قاتاڭ شارالار قولداناتىنى انىق. ءتىپتى، موراتوريي جاريالانعان ءولىم جازاسىن قولدانىسقا قايتا ەنگىزبەكشى.
كەشەگى اسكەريلەردىڭ مەملەكەتتىك توڭكەرىسكە ۇمتىلۋى كەزىندە بارلىعى 265 ادام قازا بولدى. بارىنەن وسى وكىنىشتى.
مارات توقاشبايەۆ
(ماقالا اۆتوردىڭ فەيسبۋكتاعى پاراقشاسىنان الىندى)
