اتوم سالاسىنىڭ قازاقستانداعى دامۋى تۋرالى ايتاتىن بولساق، كەلەشەكتە ونىڭ بولاشاعى جارقىن بولاتىنى ءسوزسىز. ويتكەنى ەلىمىزدەگى اتوم سالاسىنىڭ دامۋى وتە قىزىقتى جانە كوپ قىرلى تاريحى بار. بۇگىندە قازاقستان الەمدەگى ەڭ ءىرى ۋران وندىرۋشىلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى، بۇل اتوم ەنەرگەتيكاسى سالاسىنداعى ۇلكەن قۇزىرەتتىلىگى بار ەكەنىن كورسەتەدى.
قازىرگى تاڭدا ۋران ءوندىرۋ جاعىنان قازاقستان الەمدەگى ەڭ ءىرى ۋران ەكسپورتتاۋشى ەلدەردىڭ ءبىرى. بۇل ەل ەكونوميكاسى ءۇشىن ماڭىزدى رەسۋرستاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
قازاقستاندا يادرولىق عىلىمي-زەرتتەۋلەردى جۇرگىزەتىن بىرنەشە ينستيتۋتتار بار. ولار يادرولىق فيزيكا، رادياسيالىق قاۋىپسىزدىك جانە باسقا دا بايلانىستى سالالار بويىنشا زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋمەن عىلىمي نەگىزدە اينالىسادى. سولاردىڭ ءبىر ءھام بىرەگەيى الماتىدا ورنالاسقان يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى مەن كۋرچاتوۆ قالاسىنداعى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق.
ءيا، قازاقستاندا ازىرگە ءىرى اتوم ەلەكتر ستانسيالارى جوق. الايدا، اقتاۋ قالاسىنداعى ماڭعىستاۋ اتوم ەنەرگەتيكالىق كومبيناتىندا تاجىريبەلىك-ونەركاسىپتىك رەاكتور جۇمىس ىستەيدى.
قازاقستاندا اتوم سالاسى ءۇشىن ماماندار دايارلايتىن بىرنەشە جوعارى وقۋ ورىن بار. ولار يادرولىق فيزيكا، رادياسيالىق قاۋىپسىزدىك جانە باسقا دا بايلانىستى ماماندىقتار بويىنشا مامانداردى دايىندايدى. ولاردىڭ قاتارىندا – قازۇۋ، ەۇۋ، شقۋ، Shakarim University، Satbayev University، اۋەس سىندى وقۋ ورىندارىن اتاۋعا بولادى.
سونىمەن قاتار يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ بازاسىندا 2010-شى جىلعا دەيىن قازاقستاننىڭ اتوم سالاسىنا 300 جۋىق فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتتارى مەن دوكتورلارى دايارلاندى. وسى رەتتە ينستيتتىڭ 6مۆت-تىق سسر-ق زەرتتەۋ رەاكتورى جۇمىس ىستەيدى. ودان باسقا 6 ۇدەتكىش بار، 2010 جىلدان باستاپ باكالاۆر، ماگيستر جانە دە PhD دوكتورلارى حالىقارالىق دەڭگەيدە قارقىندى جانە دە ساپالى دايىندالىپ جاتىر.
بۇل كورسەتكىشتەر قازاكستاننىڭ اتوم سالاسىنداعى مامانداردىڭ تاپشىلىعى جوق ەكەنىن انىق كورسەتەدى. سسر-ق زەرتتەۋ رەاكتورى 57 جىل مۇلتىكسىز ءوز جۇمىسىن تولىق اتقارىپ كەلەدى. وسى تاڭعا دەيىن بىردە-بىر اپاتتىق جاعداي بولعان ەمەس. سونىمەن قاتار بۇل رەاكتور حالىقارالىق ۇيىمنىڭ (ماگاتە) ۇنەمى باقىلاۋىندا. ايتا كەتەتىن جايتتاردىڭ ءبىرى ول اەس-كە جانە دە زەرتتەۋ رەاكتورلارىنا حالىقارالىق ۇيىمنىڭ تاراپىنان قاۋىپسىزدىك جانە پايدالانۋى جاعىنان قويىلاتىن تالاپتار بىردەي بولادى.
اەس سالۋ – بۇل وتە كۇردەلى جانە قىمبات جوبا. قازاقستاندا اەس سالۋ مۇمكىندىگى تۋرالى ءارتۇرلى پىكىرلەر بار.
ارتىقشىلىقتارىن ايتا كەتەتىن بولساق ول:
* ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىك.
* ەكولوگيالىق تازا ەنەرگيا كوزى.
* جاڭا جۇمىس ورىندارىنىڭ پايدا بولۋى.
* عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستىڭ دامۋى.
كەمشىلىكتەرى:
* جوعارى قۇنى.
* رادياسيالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى.
* راديواكتيۆتى قالدىقتاردى ساقتاۋ ماسەلەسى.
قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جانە دە الەۋمەتتىك جاعىنان دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوساتىن ول ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىك ەكەنىن ايدان انىق.
ال سول تاۋلەسىزدىكتى قامتي الاتىن ول تۇراقتى ەلەكتر قۋاتىن وندىرەتىن اتوم ەلەكترستانسيالارى. ويتكەنى ادامزات وسى تاڭعا دەيىن باسقا تۇراقتى ەلەكتر قۋاتىن وندىرەتىن ءادىسىن ويلاپ شىعارمادى.
جوعارىدا ايتىلعان اتوم سالاسىنداعى جۇرگىزىلىپ جاتقان عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى، كادرلاردى دايارلاۋ جانە دە باسقا قاتىستى سۇراقتارى بويىنشا، وسىنىڭ ءبارى قازاقستاننىڭ اەس سالۋعا تولىقتاي قاۋقارى بار ەكەنىن كورسەتەدى.
قازاقستاندا اتوم سالاسىنىڭ بولاشاعى زور ەكەنىن ءوز باسىم سەنىمدىمىن.
اسحات بەكبايەۆ
