Dalanews.kz كاسىپكەر مالىمدەمەسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.
ناۋرىزدىڭ 16-سىندا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ ءوز جارلىعىمەن ەلىمىزدە توتەنشە جاعداي ەنگىزدى. توتەنشە جاعداي ءساۋىردىڭ 15-ىنە دەيىن جالعاسادى. بۇعان بارلىعىمىز بىلەتىن كوروناۆيرۋس ىندەتى سەبەپكەر بولدى.
ونىڭ ارتىنان كوپ ۇزاماي استانا جانە الماتى قالالارىندا كارانتين ەنگىزىلدى. بۇل ەكى جاعداي ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى قاق ءبولىپ، بۇرىنعى ءومىرىمىزدىڭ قانشالىقتى جايباراقات جانە بەيقام بولعانىن كورسەتتى. مۇنداي جاعدايدىڭ ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە بولاتىنىن ەشبىرىمىز جامان تۇسىمىزدە دە كورمەگەنبىز.
ءومىرىمىز وزگەرىپ، وزىمىزگە ۇيرەنشىكتى ادەتىمىزدەن ايىرىلاتىنىمىزدى كىم بىلگەن. ەشكىم كەلەشەكتىڭ قانداي بولاتىنىن بولجاپ، بىلە المايدى. كەشە عانا پالەنباي شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان قىتايدىڭ ۋحان قالاسىنان شىققان اۋرۋ ءبىر ساتتە ىندەتكە اينالىپ، جەر شارىن جاۋلاپ الدى. ءقازىر بارلىق ادامزات ۇلكەن سىننىڭ الدىندا تۇر.
كەيىنگى جىلدارى مەديسينا سالاسىنا دەگەن نەمقۇرالى كوزقاراستىڭ سالدارى الدىمىزدان وسىنداي توتەنشە جاعداي بولىپ شىعۋدا. بارلىق ادامزات مەديسينا سالاسىنا ەكونوميكالىق تيىمدىلىك كوزقاراسىمەن قاراعاندىقتان بارلىق ەلدەردە ەمحانالار سانى، وكپەگە وتتەگىن بەرۋ قۇرالدارى، دارىگەرلەر سانى جەتىسپەي جاتىر.
مەديسينا سالاسى قورعانىس مينيسترلىگى سەكىلدى ارتىعىمەن قارجىلاندىرىلىپ، بارلىق كەرەكتى زاتتار ارتىعىمەن تۇرۋى كەرەك ەدى. بۇل ىندەت ادامزاتتىڭ مۇنداي جاعدايعا دايىن ەمەستىگىن كورسەتتى.
ەلدەردىڭ بارىندە دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەلەرى ءوز شەگىنە جەتىپ، دارىگەرلەر كۇنى-تۇنى دەمالماي الدىڭعى قاتاردا ەڭبەك ەتۋدە. مىنە، ءبىز توتەنشە جاعداي مەن كارانتين ەنگىزۋدىڭ ءبىرىنشى سەبەبىنە كەلدىك. توتەنشە جاعداي مەن كارانتيننىڭ ەڭ ءبىرىنشى جانە تۇپكى سەبەبى ول – دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنىڭ پارمەنسىزدىگى.
ەگەر كوروناۆيرۋس ىندەتى تەز تارالىپ، كوپ ادامعا جۇقسا، وندا ءبىزدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەمىز بارلىق اۋىرىپ قالعان ادامداردى ەمدەي الماي قالادى. ەمحانالارىمىز تەز تولىپ كەتىپ، دارىگەرلەر مەن وكپەگە وتتەگى بەرۋ قۇرالدارىنىڭ تاپشىلىعىنا ۇشىرايمىز. الاساپىراننىڭ كوكەسى سوندا باستالادى...
دارىگەرلەر ەمدەلىپ شىعۋعا مۇمكىندىگى از ادامداردى ەمدەمەي قويادى. ولار قاي ادامنىڭ كوز جۇمىپ، قاي ادامنىڭ ساۋىعىپ شىعاتىنىن وزدەرى شەشەدى. قارتتار ەشبىر ەم الا الماي، ەمحانا دالىزدەرىندە ءولىپ جاتادى. بۇل ءبىزدىڭ سانامىزعا سيمايتىن سۇمدىق بولىپ ەستىلسە دە، بۇل ءدال ءقازىر يتاليادا بولىپ جاتقان جاعداي.
جوعارىدا ايتىلعان نارسەلەردىڭ تاپشىلىعىنان ونداعى دارىگەرلەر جاستاردى عانا ەمدەپ، جاسى وتكەن قارت ادامداردى ەم-دومىز قالدىرىپ وتىر. سوندىقتان يتاليادا بۇل ىندەتتەن ادام ءولىمى وتە جوعارى.
توتەنشە جاعداي مەن كارانتين ەنگىزۋدىڭ ەكىنشى سەبەبى ول – كوروناۆيرۋس ىندەتىنىڭ تارالۋ يندەكسى. بۇل ءار ىندەتتىڭ تارالۋ جىلدامدىعىن كورسەتەدى. كوروناۆيرۋس ىندەتىنىڭ يندەكسى 2،7، ۇشكە جاقىن. ال بۇل دەگەنىمىز كوروناۆيرۋسپەن اۋىرعان ادام ءوز اۋرۋىن كەم دەگەندە 3 ادامعا جۇقتىرادى دەگەن ءسوز. دەمەك بۇل تۇماۋدان دا تەز جۇعىپ، جىلدام تارايتىن ىندەتكە جاتادى.
كوروناۆيرۋس ىندەتى اۋىز، مۇرىن، كوز ارقىلى جۇعۋ سەبەبىنەن بۇل ىندەتتى تەك قانا قاتاڭ وقشاۋلاۋ توقتاتا الادى. ءار ادام گيگيەنالىق ەرەجەلەردى ساقتاپ، قولدارىن سابىنمەن جۋىپ، ەشكىممەن ارالاسپاي ۇيىندە وتىرسا، بۇل ىندەتتىڭ تارالۋ جىلدامداعى بىرنەشە ەسە باسەڭدەپ، ءبىزدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەمىزگە اۋىرعان ادامداردى ەمدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ال سول ارادا ادامزات بۇل ىندەتتىڭ ءدارىسىن ويلاپ تاۋىپ، بارلىق اۋىرعان ادامداردىڭ جاپپاي ەمدەلىپ شىعۋىنا مۇمكىندىك بەرە الادى.
مىنە، ءبىز توتەنشە جاعداي مەن كارانتيننىڭ ءۇشىنشى سەبەبىنە كەلدىك. بۇگىنگى تاڭدا كوروناۆيرۋس ىندەتىنە قارسى ەشقانداي ءدارى جوق. ادامداردىڭ بويىندا قالىپتاسقان يممۋنيتەت تاعى دا جوق. الەمنىڭ ۇرەيلەنۋ سەبەبى سوندا.
مەنىڭ بولجامىم بويىنشا ناتيجەلى ءدارى ويلاپ تابۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 6 اي ۋاقىت كەرەك. وعان دەيىن ءار ەل وسى ىندەتپەن كۇرەسۋ جولدارىن وزدەرى ىزدەستىرۋدە.
كەيىنگى مالىمەتتەر بويىنشا دۇنيەجۇزىندە توعىزداي ءدارى تۇرلەرى شىعۋعا دايىندالىپ، ولاردىڭ ناتيجەلىلىگىن تەكسەرۋ جۇمىسى ءجۇرىپ جاتىر. بۇل سالاعا اۋقىمدى قاراجات ءبولىنىپ، بارلىق زەرتتەۋ لابوراتوريالارى قارقىندى جۇمىس جاساۋدا. سوندىقتان مەن بۇل ىندەتتىڭ ءدارىسى تابىلاتىنىنا ەش كۇمانىم جوق.
ءبىزدىڭ بيلىك نە ىستەۋدە؟
ال ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ ىستەپ جاتقان ارەكەتتەر، امالدارى دۇرىس پا؟
مەنىڭ ويىمشا ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ توتەنشە جاعداي مەن كارانتين ەنگىزۋى وتە دۇرىس شارا. حالىقتى بارىنشا وقشاۋلاۋ وتە ورىندى شارا.
مۇنداي توتەنشە جاعدايدا بيلىك حالىق دەنساۋلىعىن ەڭ ءبىرىنشى دارەجەگە قويۋى كەرەك. ال وزگە ماسەلەلەردى ەكىنشى، ءۇشىنشى ورىندارعا سىرعىتىپ تاستاۋىمىز كەرەك. سوندىقتان مەن بيلىكتىڭ بۇل ارەكەتىن بارىنشا قولدايمىن.
ءبىراق بۇل تەك قانا بەرگى، جاقىن اراداعى ماسەلەنىڭ شەشىمدەرى. ال ەگەر ارىرەك، كەيىنىرەك تۋىندايتىن ماسەلەلەردى الار بولساق، بۇل جەردە كوپتەگەن جاڭا قيىندىقتارمەن بەتپە-بەت كەلەمىز.
بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدا توتەنشە جاعداي جانە كارانتين سالدارىنان بولاتىن كۇيزەلىس پەن داعدارىس. مۇنىڭ ءوز ەكى ماسەلەدەن تۇرادى. كارانتين ءبىر اي بولا ما، الدە ەكى ايعا سوزىلا ما مۇنى ەشكىم بىلمەيدى.
قانشا ۋاقىتقا سوزىلسا دا، ەلىمىزدەگى ەكى ءىرى قالادا قامالىپ وتىرعان ميلليونداعان ادام، ونىڭ ىشىندە تابىسسىز وتىرعان ەر ادامدار نە ىستەيدى؟ قاجەتتى زاتتاردى الۋ ءۇشىن ولار قاراجاتتى قايدان الادى؟
ەگەر ۇكىمەت وسى سۇراقتارعا ناقتى جاۋاپ بەرە الماسا، ەندەشە حالىق كارانتين مەن توتەنشە جاعدايعا قاراماي كوشەگە شىعىپ، ۇرلىق پەن توناۋعا كوشەدى. ال ونداي جاعدايدا پوليسيا مەن قارۋلى كۇشتەر مۇندايدى توقتاتا المايدى.
سوندىقتان ۇكىمەت ەرىكسىز توتەنشە جاعدايدىڭ قۇربانى بولىپ قالعان حالىقتىڭ قاراجاتىن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. باسقا ەلدەردە مىسالى اقش، ۇلىبريتانيا، گەرمانيا ەلدەرىندە ۇكىمەت وزدەرىنىڭ تابىسسىز قالىپ قالعان ازاماتتارىنا 1000 دوللار كولەمىندە كومەك كورسەتۋدە. ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىز دە سونداي ازاماتتارعا كومەك كورسەتۋى كەرەك.
حالىقتى جۇمىسسىز، تابىسسىز ۇزاق ۋاقىت ۇستاپ وتىرۋعا بولمايدى.
ەكىنشى ماسەلە
ال ەندى ەكىنشى ۇلكەن ماسەلەس ول وسى – توتەنشە جاعداي مەن كارانتين قۇربانى بولعان وتاندىق بيزنەس، ونىڭ ىشىندە كىشى جانە شاعىن كاسىپكەرلەرىمىز. مەنىڭ ويىمشا بۇل باعىتتا ۇكىمەتتىڭ اتقارىپ جاتقان شارالارى جەتكىلىكسىز. ۇكىمەت بۇل ماسەلەنىڭ كۇردەلىلىگى مەن تەرەڭدىگىن سەزىپ وتىرعان جوق سياقتى.
ەكونوميكا سالاسىندا تەرەڭ رەفورمالار جاساۋ كەرەك. قارجى سالاسىنىڭ ساياساتى مۇلدەم دۇرىس ەمەس دەپ ەسەپتەيمىن. ۇلتتىق بانك ەكونوميكامىزدىڭ قارجى جۇيەسىنە قان جۇگىرتۋدىڭ ورنىنا قايتا قاراجات تولەمىن كوتەرۋدە (كرەديت مولشەرلەمەسىن ايتادى، رەد.). بۇل دەگەنىمىز ونسىزدا دا اۋىرىپ، السىرەپ تۇرعان ەكونوميكامىزدان قاندى سورىپ الۋىمەن تەڭ نارسە.
ارينە ينفلياسيا جىلدامداپ وسپەيدى. ءبىراق مۇنى ولەيىن دەپ تۇرعان ادامنىڭ قان قىسىمىن تومەندەتۋمەن سالىستىرۋعا بولادى.
مەنىڭ ويىمشا قارجى سالاسىنىڭ ساياساتى مەن تەرەڭ ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جەدەل تۇردە وتكىزبەسەك، ەكونوميكالىق اۋرۋلارىمىز اسقىنىپ، تۇبىندە ينفلياسيانىڭ دا، ديەۆالۆاسيانىڭ دا، دەفيسيتتىڭ دە كوكەسىن كورەمىز.
ونىڭ ۇستىنە وسى اپتانىڭ سوڭىندا مۇناي باعاسى قۇلدىراپ، باررەلىنە 25 دوللارعا دەيىن ارزاندادى. دوللار باعاسى بىردەن 470 تەڭگەگە دەيىن ءوستى. بۇل ءبىزدىڭ ەكونوميكا مەن بيۋدجەتىمىزگە ۇلكەن سوققى بولدى.
مەنىڭ ەسەبىم بويىنشا ەكونوميكامىز 12-15 ملرد دوللار تابىسىن جوعالتىپ، بيۋدجەتىمىز 2-3 ملرد دوللارعا دەيىن جيناي الماي قالادى. وسى جاعدايلار كوسمەتيكالىق، ۋاقىتشا شارالارمەن شەشىلمەيدى.
قۇرىلتاي وتكىزۋ قاجەت
ۇلتىمىزدىڭ بارلىق اقىلدى جانە ءبىلىمدى ازاماتتارىن جيناپ، ەلىمىزدىڭ كەلەشەگى جونىندە قۇرىلتاي وتكىزۋىمىز كەرەك. ويتكەنى الدىمىزداعى تەرەڭ جانە كۇردەلى ماسەلەلەردى تەك قانا بىرىگىپ شەشۋگە بولادى.
تەڭگەمىزدىڭ سونشالىقتى مۇناي باعاسىنا بايلانىپ تۇرعانى ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدىڭ ابدەن «مۇنايلانىپ» كەتكەنىن كورسەتىپ وتىر. وتىز جىلدا ەشقانداي ديۆەرسيفيكاسيا، مۇنايدان وزگە ءوندىرىس اشىلماعانىن كورسەتىپ وتىر.
ءبىز تاۋەلسىز ەل بولۋدان قالىپ بارامىز. حالىق ءوز باسى بولىپ، ۇكىمەت ءوز باسى بولىپ بىرلىگىمىز جاراسپاسا، ۇكىمەت قانشالىقتى كەرەمەت بولعانمەن حالىقتىڭ قولداۋىنسىز ەشبىر ءىستىڭ بەرەكەسى بولمايدى. كوپتەگەن دۇرىس ارەكەتتەر زايا قالادى.
ءارى قاراي ۋاقىتتى سوزا بەرسەك، ۇلتتىق قورىمىزدان دا، ەكونوميكامىزدان دا، تىنىشىقتىقتان دا جانە تاۋەلسىزدىكتەن دە ايىرىلامىز. قاشان ءبىز تاعدىرىمىز ءبىر ەكەنىن تولىق تۇسىنەمىز وسى؟
ەگەر وسى جاعدايدا ءبىز ءبىر توقتامعا كەلىپ، ارەكەت جاساماساق، ەندەشە اللا ءبىزدى ءارى قاراي دا قيىندىققا ءتۇسىرىپ، سىناي بەرەدى.
ءقازىر ءبىزدىڭ ەل اداسقان ادامداي الاسۇرىپ، كىمگە سەنەرىن بىلمەي، ۇرەيلەنىپ، ەرتەڭى نە بولارىن بىلمەي ءجۇر.
30 جىل بويى «ءبىرىنشى – ەكونوميكا، سوسىن - ساياسات» دەپ كەلگەن بيلىك اقىرى نە كۇشتى ەكونوميكا قۇرا المادى، نە دۇرىس ساياسات ورناتا المادى. ەجەلگى گرەك ويشىلدارىنىڭ ايتقانىنداي «ەگەر ءسىز ەركىندىگىڭىزدى نانعا ايىرباستاساڭىز، وندا ەرتەڭ نە ەركىندىگىڭىز، نە نانىڭىز بولمايدى».
جاعداي كۇننەن-كۇنگە اۋىرلاي تۇسۋدە. قازىرگى احۋالدى جاسىرعاننان ەش پايدا بولمايدى. «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەيدى قازاق. بىر-بىرىمىزگە وتىرىك ايتۋدى قويىپ، ەلگە تونگەن اۋرۋدىڭ ەمىن بىرلەسىپ ىزدەيىك.
قاعازعا تۇسىرگەن اياۋلىم شايماردان
