بەلگىلى ساياساتتانۋشى، تاريحشى ءازىمباي عالي سوڭعى كۇندەرى قوعامدى الاڭداتىپ وتىرعان جاعدايعا بايلانىستى ءوز ويىمەن ءبولىستى. جەر ماسەلەسىنە بايلانىستى 21 مامىر كۇنى بەيبىت شەرۋگە شىعۋدى كوزدەگەن رەسپۋبليكانىڭ ءار تۇكپىرىندەگى قوعامدىق بەلسەندىلەردى جەرگىلىكتى بيلىك تۇتقىنداپ، 15 كۇننەن 2 اي مەرزىمىنە دەيىن سوتتاپ جاتىر. ساياساتتانۋشى بولسا «رەپرەسسيا ءالى باستالعان جوق» دەيدى.
– «شەرۋ ۇيىمداستىرۋدى ماقسات تۇتتى، الەۋمەتتىك جەلىدە حالىقتى زاڭسىز شەرۋگە شىعۋعا ۇگىتتەدى» دەگەن سەبەپپەن 30-عا جۋىق ادام سوتتالدى. تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى مۇنداي جاعداي بولىپ پا ەدى؟
– تاۋەلسىزدىك تۇسىندا بىرنەشە دۇركىن ءىرى شەرۋ وتكەنىمەن ءدال مۇنداي وقيعا بولعان جوق. كەڭەس وداعى كەزىندە بولدى. بۇرىنعىلارىنا بارماي-اق، كەيىنگى ەكەۋىن ايتايىن.
1979 جىلى 16 ماۋسىمدا سەلينوگراد (قازىرگى استانا قالاسى) تۇرعىندارى نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋعا قارسى لەنين الاڭىنا بەيبىت ميتينگىگە شىقتى. نەگىزى، اۆتونوميا قۇرۋ ماسەلەسى جوسپارلانىپ، ناقتى شەشىمدەر قابىلدانۋدىڭ الدىندا تۇر ەدى. وسى ميتينگىدەن سوڭ ول ويلارى جۇزەگە اسپاي، پارتيانىڭ ءى حاتشىسى (وبلىستىق) حالىق الدىنا شىعىپ، ماسكەۋمەن سويلەسكەنىن، نەمىس اۆتونومياسى قۇرىلمايتىنىن مالىمدەگەن سوڭ، حالىق تاراپ كەتكەن. كەيىن وسى ءىس بويىنشا اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىر ستۋدەنتى وقۋدان شىعىپ، ارتىنان سىرتتاي بولىمگە اۋىسقان ەدى. بۇل يمپەريانىڭ ءبىر ادامعا بولسا دا ەسكەرتۋ جاساپ، وزگەلەرگە ساباق بولسىن دەگەنى.
بۇدان سوڭ 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە نەشە ءتۇرلى وقيعا باسىمىزدان ءوتتى. ءىرى كوتەرىلىسكە ساي جازالاۋ دا وراسان زور بولدى.
تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى قۋدالاۋ، جازالاۋ، قاماۋ پروسەستەرى جۇرگەنىمەن، بۇگىنگىدەي اۋقىمدى جانە حالىقتىق سيپات الماعان ەدى.
– بايقاساڭىز، نەگىزىنەن ليدەرسىز قاراپايىم جۇرتشىلىق تولقىپ وتىر. جانە ۇستالعانداردىڭ كوبى بەيمالىم ادامدار. بۇل نەنى كورسەتەدى؟
– دۇرىس بايقاعانسىز. بۋتيا جوق، جاندوسوۆ جوق، ءتىپتى، ءابليازوۆ تا جوق. ءابليازوۆ پايدالانعىسى كەلەتىن شىعار، ءبىراق حالىقتى بۇل دەڭگەيگە جەتكىزگەن ول ەمەس. مەنىڭشە، حالىق ولارعا سەنبەيدى. ويتكەنى، ولار ءورىستىلدى ورتانىڭ تۋمالارى. ساياسي ەليتانىڭ العاشقى توپتاعىلارى ورىسشىل بولدى. ولاردىڭ قانشاما ارەكەتىنەن تۇك شىقپاۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى وسى.
– سىرتقى كۇشتىڭ اسەرى بار، شەرۋگە شىققاندارعا قارجىلاي كومەك كورسەتەدى دەگەن اقپارات تاراپ ءجۇر عوي. مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
– سىرتقى كۇشتىڭ اسەرى ەجەلدەن بار، ول بولا دا بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە ءقازىر اقپاراتتىق زامان. قازاقستان بيلىگىنەن تەپەرىش كورىپ، شەتەلگە كەتكەن بايلاردىڭ بوس قاراپ جاتپاسى ايدان انىق.
مەنىڭشە، بۇل جولعى تولقۋعا ولار ەمەس، حالىقتىڭ ءوزى، تالاي جىلدىق ىشكى قىنجىلىس سەبەپ بولىپ وتىر. ءبىز وسى تۇجىرىمعا سەلسوق قاراپ، ماسەلەنىڭ نەگىزىن سىرتتان، باسقا تاراپتان ىزدەپ ءجۇرمىز.
– حالىقتىق سيپات العان تولقۋعا نەگىزگى سەبەپ بولعان اگرارلىق ماسەلە مە، الدە باسقا دا سەبەپ-سالدارلار بار ما؟
– كوپ ادام مۇنىڭ سەبەبىن اگرارلىق سالادان ىزدەپ وتىر. مەنىڭ جەكە پىكىرىم بويىنشا، بۇل اگرارلىق وزگەرىسكە نەمەسە كوررۋپسياعا قارسى بۇلقىنىس ەمەس، تازا ۇلتشىلدىق ريەۆوليۋسياسى. مەن مۇنى «قازاق كوكتەمى» دەپ اتاپ وتىرمىن. قازاقتىڭ ويانۋى دەسەك تە بولادى، ەگەر ارى قارايعى سەناريي جاعىمدى سيپاتتا وربىسە.
حالىق بۇعان دەيىن دە بىرنەشە تولقۋلى كەزدى باستان كەشتى. 25 جىل بويى مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن تىنباي كوتەرىپ، باسپاسوزدە ايتىپ كەلەدى. قازاقتىڭ تۇرمىستىق احۋالىنىڭ سالىستىرمالى تۇردە العاندا وزگە ەتنوستاردان تومەن ەكەنى، قالالى جەرلەردە ەڭ تومەنگى دەڭگەيدەگى جۇمىستىڭ كوبىن قازاق اتقاراتىنى، بيلىككە قويعان تالابىنىڭ كوبى ەلەنبەيتىنى، ءوز بيلىگىمىز ءوز ۇلتىنا جانى اشىمايدى دەپ ويلاۋ ەتەك العانى، قىسقاسى، «قارنىمنىڭ اشقانىنا ەمەس، ءقادىرىمنىڭ قاشقانىنا جىلايمىن» دەيتىن پسيحولوگيالىق ايقاي تالاي جىلدىق ىشكى قارسىلىقتان كەيىن سىرتقا شىقتى. مۇندا ءبىرىنشى كەزەكتە جەر ماسەلەسى، ياكي جۇڭگو ۇرەيى تۇرعان جوق، ۇلتتىق نامىستىڭ ويانۋى تۇر.
جاڭاوزەن وقيعاسى كەزىندە جەر-جەردە حالىق قارسىلىعى بولعانىمەن، بۇگىنگىدەي سيپات العان جوق ەدى. سول شاقتا ماڭعىستاۋعا كورشىلەس اتىراۋ حالقى، ياكي الماتىداعى سول وڭىرلەردىڭ تۋمالارىنىڭ ىشىندەگى بەدەلدى كىسىلەر باسۋ ايتىپ، كەيبىرى شەرۋگە شىققانداردى ايىپتاعان بولاتىن. بۇل جولى، كەرىسىنشە، گەوگرافيالىق بولشەكتەنۋ بولعان جوق. «فەيسبۋكتە» «مەن اتىراۋلىقپىن» دەگەن توپ پايدا بولدى. وعان بارشا ءوڭىردىڭ تۋمالارى اتسالىستى. اتىراۋ، سەمەي، اقتوبە، قىزىلوردا، الماتى سەكىلدى قالالاردا شەرۋلەر ءوتتى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، بۇل بۇلقىنىس ۇلتتىق دەڭگەيدە ءجۇرىپ جاتىر.
– مۇنداي ىشكى قىستىعۋدى بيلىك باسىنداعىلار تۇسىنبەدى مە، الدە بىلسە دە، «ەشتەڭە بولمايدى» دەگەن ويعا ەرىك بەردى مە؟
– نازاربايەۆ بيلىگى رەفورماشىلدىعىمەن كوزگە تۇسكەنىن، ءاۋ باستاعى ەكونوميكالىق وزگەرىستەردىڭ ءساتتى جۇرگەنىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز. ءبىراق سونىڭ كوبى ورتا جولدان ءۇزىلدى. ينستيتۋسيونالدىق رەفورمالار اياقسىز قالدى. ەكونوميكالىق مودەرنيزاسيالاردىڭ كوبى جالعان داقپىرتتاردىڭ كەسىرىنەن ىسكە اسقان جوق. وسىنداي كۇردەلى ماسەلەلەر حالىق پەن بۇقارانىڭ، ناقتىراق ايتساق، مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلت پەن سول ۇلتتان شىققان ساياسي ەليتانىڭ اراسىن الشاقتاتىپ جىبەردى. ءبىرىن-بىرى تۇسىنبەيتىندەي دەڭگەيگە جەتتى دەسەك تە بولادى.
قانشاما جىل بويى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى جيىندار ءوتىپ، شەرۋلەرگە شىعىپ، ۇندەۋلەر جولدانعانىمەن، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بۇگىنگى ءحالى قۋانتارلىقتاي ەمەس. قازاق ءتىلى زاماناۋي عىلىمي جانە اقپاراتتىق ۇدەرىسكە باسەكەلەسە الماي وتىر. بيلىك حالىقتىڭ تىلەگىن ورىنداپ، ۇلتتىق جاڭعىرتۋدى جۇرگىزگىسى كەلگەنىمەن، ولارىنان جۇيەلى جۇمىس كورىپ وتىرعان جوقپىز. نيەت بار شىعار، ءجونىن تاپپايدى. ويتكەنى، جۇيەدەگى كىلتيپان، اتقارۋشى قۇرىلىمداردىڭ ەسكىرۋى، كەيبىر زاڭنامالاردىڭ ءبىرىن-بىرى جەتەلەۋشى ەمەس، كەرى تارتۋشى تۇتقاعا اينالۋى جۇمىستىڭ كوبىن ءجىپسىز بايلاپ وتىر. وسىنىڭ ءبارى حالىقتى اشىندىرۋعا سەبەپ. ەستەرىڭىزدە بولسا، حالىق پەن زيالى قاۋىم كەزىندە ۇلتتىق دوكتريناعا قارسى دا تالاپ قويدى. اقىرى، حالىق ءوز ايتقان نۇسقالارى بويىنشا قابىلداتقانىمەن، بيلىك ونى ەشكىمگە قاجەتسىز قۇجات قالپىندا قالدىردى. ءقازىر دوكترينا تۋرالى ايتىلمايدى دا. ونى دا بۇقارا ىشتەي تۇسىنەدى. دەمەك، ءبىزدى ەلەمەيدى، ءبىزدى تۇسىنبەيدى، ءبىزدىڭ بولاشاعىمىزدى ويلامايدى دەگەن ويلاردىڭ ءوزى بيلىككە كەرى رەاكسيا تۋدىرۋشى كۇشكە اينالدى دەۋگە بولادى.
– بيلىك بەلسەندىلەردى جاپپاي تۇتقىنداپ، ەدەل-جەدەل از مەرزىمگە سوتتاۋى دۇرىس پا؟ كەرى رەاكسيا ودان ارى ۇدەمەي مە؟
– رەپرەسسيا ءالى باستالعان جوق. مەملەكەت ول ويىن كەلەسى جۇرىستەرىنە ساقتاپ وتىر. حالىق تا شەكتەن شىعا قويعان جوق. بيلىك شەرۋدىڭ حالىقتىق سيپات العاندىعىن اڭعارىپ، سودان تىكسىنىپ وتىرعانى بايقالادى.
– ەگەر حالىق العان بەتىنەن قايتپاسا، بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى ديالوگ تىعىرىققا تىرەلسە، ارى قاراي نە بولۋى مۇمكىن؟
– مەن وتكەن ايدا ەگەر بيلىك پەن حالىق شىنىمەن تۋپيككە تىرەلىپ، ءبىرىن ءبىرى تۇسىنبەيتىن دەڭگەيگە جەتسە، وندا قوعامدىق وزگەرىستەردىڭ بولۋى مۇمكىن سەنارييلەرى بويىنشا مىناداي بولجام جاساعان ەدىم.
ءبىرىنشى سەناريي. انتيپوزيتيۆتىك كوزقاراس – بيلىك قۇرىلىمى تۇتاستاي اۋىسىپ، بەيمالىم توپ بيلىككە كەلەدى. ولار مەملەكەتتى قالاي ساقتاپ قالارىن ايتۋدىڭ ءوزى قيىن.
ەكىنشى سەناريي. پوزيتيۆتىك كوزقاراس – جاڭا بيلىك پەن حالىق ىمىراعا كەلىپ، باياعى قالىپتى باعىتتا العا جىلجيدى.
ءۇشىنشى سەناريي. رەالدى، بولۋى مۇمكىن سەناريي – كونسترۋكتيۆتىك كوماندا جاساقتالىپ، ەلدەگى بەيبەرەكەتسىزدىكتى تەجەيدى، ساياسي جانە ەكونوميكالىق مودەرنيزاسيا جۇرەدى.
ءتورتىنشىسى – بەلگىسىز سەناريي. مۇندا ناقتى قانداي وقيعالار بولۋىن بولجاۋ قيىن. مەملەكەت حاوسقا اينالادى. ءبارى قيرايدى، تاققا تالاس، قارجىعا تالاس، مۇددەلىك توپتار مەن كلاندار اراسىنداعى تارتىس كۇشەيەدى.
بۇل سەنارييدىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن. ەگەر سولاي بولسا، وندا تومەندەگىدەي بىرنەشە نۇسقادا ءوتۋى مۇمكىن:
ا) اسكەري جانە سارايلىق توڭكەرىس بولادى؛ ءا) ۇقك مەن چەكيستەردىڭ بىرىگۋىنەن سارايلىق توكەرىس جۇرەدى؛ ب) ازاماتتىق ەليتا مەن وليگارحتار بىرىگىپ، بيلىككە ەشكىم كۇتپەگەن ادامدار كەلەدى؛ ۆ) ارالاس ساراي توڭكەرىسى جۇرەدى، ساراي ىشىندەگى مۇددەلەستەر مەن وليگارحتار، ازاماتتىق ەليتا اراسىندا تالاس-تارتىس قىزىپ، ىقپالدىلارى جەڭىسكە جەتەدى.
ەگەر شىنىمەن دە بەلگىسىز سەناريي جۇزەگە اسار بولسا، وندا پرەزيدەنت نە ىستەۋى مۇمكىن؟
جاڭاوزەن سەكىلدى قارسى كۇش قولدانىپ، قان توگىلۋى مۇمكىن. ايتپەسە، كوپ كەزەڭدىك ريەۆوليۋسيا ءجۇرىپ، رەپرەسسيا كۇشەيەدى نەمەسە توڭكەرىس جاساعىسى كەلەتىن توپتاردىڭ ەڭ ىقپالدىسىمەن ىمىراعا كەلەدى. ونىڭ سوڭى نەمەن اياقتالاتىنى وتە كۇڭگىرت.
– ءدال قازىرگى سيتۋاسيادان قالاي شىعۋعا بولادى؟
– ساياسي جانە ەكونوميكالىق مودەرنيزاسيانى قولعا الىپ، قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك جانە رۋحاني تۇلەۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. سوعان ناقتى ۋادە ءارى بىرەگەي جوسپار قۇرىپ، ەرتەرەك قولعا الۋ قاجەت. بۇگىن ءبىر شەرۋدى تيعانىڭىزبەن، ەرتەڭ تاعى ءبىر شەرۋ شىعادى. شەرۋدىڭ ءبارى بەيبىت تۇردە ءوتۋى نەعايبىل. وعان بيلىك ياكي حالىق شىدامايدى، ءبىر كۇنى ايتەۋىر ءبىر ءدۇمپۋ پايدا بولادى. قازاق قازاق بولىپ قالعىسى كەلەتىنىن، وعان ۇلتتىق رۋح، ءتىل، ءدىن ماسەلەسى ايرىقشا قاجەت ەكەنىن تۇسىنۋگە ءتيىسپىز. ۇلتتىق دەڭگەيدە جاڭعىرۋ جۇرگىزەتىن جۇيەلى ساياسات قاجەت.
– جەردى ساتۋ دۇرىس پا؟
– جەردى ارزان باعادا حالىققا ساتىپ بەرگەن ءجون. ادىلەتتى تۇردە. شەتەلگە جالعا بەرۋگە بولمايدى، اسىرەسە، جۇڭگو مەن رەسەيگە.
– ساتار بولسا، اقشالىلار ءىرى پومەششيكتەرگە اينالىپ جۇرمەي مە؟
– ونسىزدا جەردى ۇزاق جىلعا جالعا العان لاتيفۋنديستەر بار. مىنا باستاما ارقىلى ولاردىڭ قولىنداعى جەردى قايتارىپ الىپ، ءبولىپ ساتۋ كەرەك. بايلارعا عانا جەر ساتۋ پومەششيكتەردى زاڭداستىرۋ بولادى. وعان جول بەرىلمەيدى دەپ ويلايمىن. ەگەر حالىق جەردى ساتىپ الۋدى ءوزىنىڭ كىرىس كوزى، ۇرپاعىنىڭ بولاشاعى دەپ ويلاپ، ساتىپ الۋعا بارىنشا ۇمتىلىس جاساسا، ودان ۇتىلمايدى. سوعان قام جاساۋ كەرەك.
– مۇنى حالىق تۇسىنبەي وتىر ما سوندا؟
– حالىق بيلىككە سەنباي وتىر. جالعا بەرۋدى مۇلدەم الىپ تاستايتىن بولسا جانە جەردى ادىلەتتى تۇردە ساتۋ مەحانيزمىن قاراستىرسا، حالىققا دا، مەملەكەتكە دە پايدالى بولار ەدى.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
اڭگىمەلەسكەن ت. وسكەنباي.
