وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل ماسەلەگە قاتىستى ءتۇرلى پىكىر ايتىلدى. قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندە ءتۇرلى توپشىلاۋ جاسالدى. الايدا، الىستا وتىرعان ءبىز بۇعان قانداي باعا بەرسەك تە، ارمەنيانىڭ ءوز ىشىندە ءومىر سۇرەتىن ادامنىڭ ايتقانىنداي بولمايدى.
«قالا مەن دالا» گازەتىنە سۇحبات بەرگەن اتالعان ەلدىڭ تانىمال ءجۋرناليسى، ساياسي ساراپشى ايك حالاتيان ارمەنياداعى حالىق نارازىلىعىنىڭ قايدان شىققانىن، ونىڭ قايدا الىپ باراتىنىن ايتىپ، «بۇل وقيعالاردى ۋكرايناداعى مايدانمەن سالىستىرۋعا بولمايدى» دەدى.
– ءبارى نەدەن باستالدى؟ حالىق نەگە الاڭعا شىعىپ كەتتى؟
– «ارمەنيا ەلەكتر جۇيەلەرى» – بۇل ءبىزدىڭ ەلدەگى مونوپوليست كومپانيا. يەسى رەسەيلىك «ينتەر راو» كومپانياسى. ارمەنيادا ءبىر ءوزى ەلەكتر قۋاتىن ۇلەستىرۋمەن اينالىسادى. ەكونوميكالىق ماسەلەسىن سىلتاۋراتقان بۇلار تاريفتى 40 پايىزعا كوتەرۋدى ۇسىنعان، اۋەلدە. ءبىراق، بىزدە قوعامدىق قىزمەتتى رەتتەيتىن كوميسسيا بار. وسى كوميسسيا باعانى «بار بولعانى» 17 پايىزعا كوتەرۋ كەرەك دەگەن شەشىم شىعارادى.
نارازىلىق وسىدان باستالدى. نەگە؟ سەبەبى، ارميان حالقى قىمباتشىلىقتان شارشادى. ارمەنياداعى ەلەكتر قۋاتىنىڭ باعاسى تمد-نىڭ بارلىق ەلىنەن اسىپ تۇسەدى. قىمبات. ۋداي قىمبات. سوعان قاراماي ەنەرگيانى ارتىعىمەن وندىرەمىز.
حالىق سوقىر ەمەس، كومپانيانىڭ قارىزعا باتۋى ونىڭ ەكونوميكالىق ماسەلەسىنە تۇك قاتىسى جوقتىعىن، مۇنىڭ ءبارى ءتيىمسىز مەنەدجمەنت پەن كوررۋپسيانىڭ كەسىرى ەكەنىن ءبىلىپ وتىر.
سوڭعى جىلدارى ەلەكتر قۋاتىنىڭ باعاسى بىرنەشە رەت ءوستى. «جەلىلەر ەسكىرگەن، جاڭا جەلىلەرگە ينۆەستيسيا قۇيۋ كەرەك» دەيدى. وزدەرى (جاڭاعى كومپانيا باسشىلارىن ايتامىن) قىمبات ليمۋزينمەن جۇرەدى، ءزاۋلىم كوتتەدجدەردە تۇرادى. ەندەشە، نەگە وزدەرىنىڭ ەسەبىنەن ۇنەمدەمەيدى؟ حالىقتىڭ الاڭعا شىققانداعى ماقساتى وسى ەدى. كومپانيانىڭ جۇمىس جۇرگىزۋدەگى سالاقتىعى مەن مەنەدجمەنتتەگى قاتەلىگى ءۇشىن ەشكىم ءوز قالتاسىنان قارجى تولەگىسى كەلگەن جوق.
– پوليسيا مەن حالىق قاقتىعىسىپتى دەپ ەستىدىك...
– كىنا، حالىقتا ەمەس. 17 ماۋسىمدا كوميسسيا باعانى كوتەرۋ تۋرالى شەشىم شىعاردى. 19 ماۋسىمدا بۇعان نارازى توپ ەريەۆانداعى «ەركىندىك» الاڭىنا جينالدى. باسىم بولىگى جاستار. بۇل ساۋاتتى، ءوز ماقساتىن بىلگەن شەرۋ بولاتىن. الاڭعا جينالعان جۇرت ءۇش كۇننەن كەيىن باگراميان داڭعىلىنداعى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ الدىندا نارازىلىق اكسياسىن ۇيىمداستىراتىنىن ايتتى. بارلىعىن پوليسيا ءبۇلدىردى. 23 ماۋسىمدا داڭعىلدى «تازارتىپ»، سول جەردە تۇنەپ قالعان 500 ادامدى تىرقىراتىپ قۋىپ شىقتى. حالىقتىڭ ىزاسىنا تيگەن وسى جايت. كەشقۇرىم باگراميان داڭعىلىنا 10 مىڭنان اسا ادام جينالدى.
ارمەنيا پرەزيدەنتى ەشقايدا قاشىپ كەتكەن جوق. بىلۋىمشە، كەيبىر باسىلىمدار وسىلاي حابارلاپ جاتىر. حالىقپەن ءتىل تابىسۋعا تىرىستى.
ءبىر جاعىنان شەرۋگە شىققانداردىڭ اراسىندا توپباسشىلار بولعان جوق. ءيا، ۇيىمداستىرۋشىلىق كەڭەس بولدى. ءبىراق، ەلدىڭ ءبارى سولاردىڭ شەشىمىنە باعىندى دەپ ايتۋعا بولمايدى.
تاعى ءبىر جايت: شەرۋگە شىققاندار تەك ەلەكتر قۋاتىن كوتەرۋ تۋرالى شەشىمنىڭ كۇشىن جويۋدى تالاپ ەتتى. مۇنىڭ ساياساتقا ەش قاتىسى جوق.
– نەگە؟
– نەگە دەسەڭىز، ارميان قوعامى وپپوزيسيادان قاتتى كوڭىلى قالعان. ءيا، مۇنى قولايىنا پايدالانعىسى كەلگەنى ساياسي كۇشتەر بولعان دا شىعار. ەل بۇل ىسكە ولاردىڭ ارالاسۋىنا جول بەرگەن جوق، ءبىراق.
– ارمەنياداعى وقيعالاردى رەسەيلىك اقپارات قۇرالدارى وتە ءجىتى باقىلادى. «بۇل كەزەكتى مايدان، اقش ارمەنياعا اۋىز سالدى» دەگەن اڭگىمەلەر ايتىلدى. بۇعان نەگىز بار ما؟
– نەگىزىندە وتقا ماي قۇيعان رەسەيلىك باق-تىڭ ءوزى. بۇل مايدان ەمەس. شەرۋدىڭ انتيرەسەيلىك سيپاتى جوق.
ءيا، حالىق «ارمەنيا ەلەكتر جۇيەلەرىنە» يەلىك ەتەتىن رەسەيلىك «ينتەر راو» كومپانياسى مۇنداي جاعدايدا ۇنسىزدىك تانىتقانىنا نارازىلىعىن ءبىلدىردى. وسى تۇرعىدا رەسەيگە كوڭىل تولماۋشىلىق بولعان دا شىعار. دەگەنمەن، بۇل شەرۋ باتىسشىل، انتيرەسەيشىل باعىتتا بولدى دەۋ قيسىنسىز.
ءقازىر شەرۋگە شىققانداردىڭ ءوزى تىعىرىقتا تۇر. ءاۋ باستا راديكالدى ارەكەتتەر بولمايدى دەگەن شەرۋدىڭ ارتى قاقتىعىسقا ۇلاستى. ءبىر جاعىنان بيلىك تە ءوز دەگەنىندە تۇراتىنىن ايتتى. «باعا وسەدى، ويتپەسەك ارمەنيانىڭ ەنەرگو جۇيەسىنە كەسىرى تيەدى» دەيدى.
جەڭىلدىككە دە بارىپ وتىر. ەلەكتر قۋاتى قىمباتتاعان جاعدايدا، ەلدەگى الەۋمەتتىك جاردەماقى الاتىن 100 مىڭنان اسا وتباسىنىڭ جاردەماقىسى وسەتىن بولادى.
الايدا، حالىق تا اڭقاۋ ەمەس. مۇنىڭ ارتى نەگە ۇلاسارىن ءبىلىپ وتىر.
ەلەكتر قۋاتى قىمباتتاعان سوڭ، باسقا دا قىزمەت تۇرلەرىنىڭ قۇنى وسەدى.
پرەزيدەنت مىناداي ۇسىنىس ايتتى. «ارمەنيا ەلەكتر جۇيەلەرىن» حالىقارالىق اۋديتتەن وتكىزۋ اياقتالعانشا 17 پايىزعا كوتەرىلگەن ەلەكتر قۋاتىن مەملەكەتتىڭ ءوزى تولەيتىنىن ايتتى.
– ال حالىق نە دەيدى؟
– ارينە، بۇعان حالىقتىڭ كوڭىلى تولعان جوق. «بيلىك ءوز قالتاسىنان تولەمەيتىنى انىق. بيۋدجەتتىڭ ەسەبىنەن تولەيدى. بۇل حالىقتىڭ اقشاسى» دەپ وتىر.
ءقازىر شەرۋ ءسال سايابىرلادى. ءبىر قىزىعى، ونى «قايتا وتالدىرعىسى» كەلەتىن ساياسي كۇشتەر پايدا بولىپ جاتىر.
رەسەيلىك باسىلىمداردىڭ تىنار ءتۇرى جوق. حالىق بۇل جاعدايعا مايدان دەپ باعا بەرگەن رەسەيدىڭ اقپارات قۇرالدارىنا اشۋلى.
– نەگە بۇلاي؟
– رەسەيدە كەز كەلگەن نارازىلىقتى، شەرۋدى ءتۇرلى-تۇستى ريەۆوليۋسيا، توڭكەرىس جاساۋدىڭ امالى دەپ قارايدى. تمد-نىڭ كەز-كەلگەن ەلىندەگى نارازىلىقتىڭ انتيرەسەيلىك سيپاتى بار دەپ ويلايدى.
نەگىزىندە پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتى، ونىڭ ىشىندە ارمەنيانىڭ ساياسي جۇيەسى مەن ساياسي ءداستۇرىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بىلەتىن مامان از. بىزدە مۇنداي اكسيالار ۇنەمى ءوتىپ تۇرادى جانە بۇعان ءتۇرلى جايت تۇرتكى بولادى.
ءبىزدىڭ ساياسي جۇيە الدەقايدا ليبەرالدى. رەسەيمەن سالىستىرعاندا... تمد كەڭىستىگىندە ءسوز بوستاندىعى جاعىنان الدىڭعى ورىندامىز.
مۇنداي اكسيانىڭ ماڭىزى نەدە؟ حالىق سايلاۋ ارقىلى ءوزىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن بيلىككە جەتكىزە الماسىن باياعىدا-اق ۇعىنعان.
كييەۆتەگى مايدانعا دەيىن بىزدە جول اقىسىن 50 پايىزعا كوتەرۋگە، زەينەتاقى جۇيەسىن رەفورمالاۋعا نارازىلىق تانىتقان اكسيالار ءوتتى.
حالىق ءسوزىن وتكىزدى. بيلىك جول اقىسىن 50 پايىزعا كوتەرەم دەگەن ويىنان اينىدى. زەينەتاقى رەفورماسىنا قاتىستى شەشىمدەرىن قايتا قارادى.
– جالپى، ارمەنيانى ۋكراينامەن سالىستىرۋعا بولا ما؟..
– ارمەنيا ۋكراينا ەمەس. تاۋەلسىزدىك العان 24 جىلدا نارازىلىق تانىتقانداردىڭ بيلىكتى توڭكەرگەن كەزى بولعان ەمەس. سوسىن ارمەنيانىڭ بيلىك توبىندا نەمەسە ەليتاسىندا ۋكرايناداعىداي ءبولىنىس بولعان جوق. وزگەرىستى تالاپ ەتكەن، باتىسشىل، انتيرەسەيشىل باتىس ۋكراينا سياقتى ايماعىمىز دا جوق.
ءيا، ارمەنياعا قاتىستى ءوز ساياساتىن جۇرگىزگىسى كەلەتىن ويىنشىلار بار. ارمەنيادا باتىسشىل دا، رەسەيشىل دە توپتار بار. ءبىراق، ولار اقىماق ەمەس. نارازىلىقتى ءوز مۇددەسىنە پايدالانام دەگەن ارەكەتىنەن تۇك شىقپاسىن بىلەدى.
ءبىر نارسەنى ايتايىن. شەرۋگە شىققانداردىڭ سانى 10 مىڭنان اسقاندا دا باتىسشىل توپتار حالىقتىڭ اراسىنا كىرىپ، ءوز ناسيحاتىن جۇرگىزۋگە قورىقتى. سەبەبى، مۇنداي جاعدايدا شەرۋگە شىققاندار ەكىگە جارىلار ەدى.
ءوزىڭىز ويلاڭىز: الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ارميان قاۋىمداستىعى رەسەيدە تۇرادى. رەسەيدە رەسمي تىركەلگەن 1 ملن ارميان بار. تىركەلمەگەننىڭ سانىن ەسەپكە الساق 2 ملن-نان اسادى. بۇلاردىڭ بارلىعى رەسەيدەن ءناپاقا تاۋىپ ءجۇر. تاپقان-تايانعانىن ەلدەگى اتا-اناسىنا، باۋىرلارىنا جىبەرەدى. ەندەشە، ولاردىڭ رەسەيگە قارسى شىعاتىن قانداي ءجونى بار؟
– سوزىڭىزگە قاراعاندا، رەسەيدى ەرەكشە جاقسى كورەتىن سياقتىسىز؟...
– مويىندايمىز، ءبىز رەسەيشىل ەلمىز. باتىستاعى الەۋمەتتىك ساۋالنامالارعا سەنسەك، ارمەنيالىقتاردىڭ 60 پايىزى ەلدىڭ ەۋرازيالىق وداققا قوسىلۋىن قولداعان. ياعني، رەسەيمەن وداقتاسۋدى. ءبىراق، بىزدە بۇدان باسقا امال بار ما؟
ءوزىڭىز ويلاڭىز: الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ارميان قاۋىمداستىعى رەسەيدە تۇرادى. رەسەيدە رەسمي تىركەلگەن 1 ملن ارميان بار. تىركەلمەگەننىڭ سانىن ەسەپكە الساق 2 ملن-نان اسادى. بۇلاردىڭ بارلىعى رەسەيدەن ءناپاقا تاۋىپ ءجۇر. تاپقان-تايانعانىن ەلدەگى اتا-اناسىنا، باۋىرلارىنا جىبەرەدى. ەندەشە، ولاردىڭ رەسەيگە قارسى شىعاتىن قانداي ءجونى بار؟
رەسەي ءبىزدىڭ قاۋىپسىزدىمىزگە كەپىلدىك بەرىپ وتىر. ارمياندار اقىلدى. سول سەبەپتى باتىسشىل توپتار قازىرگى جاعدايدا انتيرەسەيلىك ۇندەۋلەردىڭ ناتيجەسى شامالى بولارىن تۇسىنەدى. باتىس، اقش ءبىزدىڭ قاۋىپسىزدىككە كەپىلدىك بەرە المايدى، ويتكەنى.
قاراباح ايماعى بار. بۇعان قوسا ءازىربايجان جانە تۇركيامەن قاقتىعىس ءقاۋپى سەيىلمەي تۇرعاندا بىزگە رەسەيمەن وداقتاسۋدان باسقا امال جوق. ءبىراق، بولاشاقتا جاعداي وزگەرۋى مۇمكىن.
ارمەنياداعى گاز، ەلەكتر قۋاتىن ۇلەستىرەتىن ءىرى رەسەيلىك مونوپوليست كومپانيالار ەلدىڭ مۇددەسىمەن ساناسپايدى. ايتالىق، «گازپروم ارمەنيا». باتىسشىل توپتار مۇنى پايداسىنا قولدانۋى مۇمكىن.
رەسەيلىك جۋرناليستەرگە ايتارىم، بۇل ەشقانداي دا مايدان نەمەسە ءتۇرلى-تۇستى ريەۆوليۋسيا ەمەس جانە بۇعان اقش-تىڭ، سىزدەرشە ايتقاندا، «گوسدەپتىڭ» ەش قاتىسى جوق.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان دۋمان بىقاي
