"قولدان جاڭبىر جاۋعىزىپ جۇرگەن" التاي اينابەك ەسىمدى قازاق عالىمى الەمجەلىدە "جاڭبىر ادام"، "قازاقتىڭ توني ستاركى" دەگەن لاقاپ اتتارىمەن تانىلىپ كەلەدى. التاي - كليماتتى وزگەرتۋ تەحنولوگيالارى حالىقارالىق ورتالىعىنىڭ (International Center of Climate Change Technologies) باسشىسى، “جاساندى جاڭبىر جاۋعىزۋ” تەحنولوگياسىنىڭ اۆتورى. بىرنەشە جىل بۇرىن ماڭعىستاۋداعى قۋاڭشىلىق ماسەلەسىن شەشۋگە اتسالىسقان مامان قازىرگى تاڭدا ارالدىڭ جاي-كۇيىنە ەرەكشە نازار اۋدارۋدا.
مامان "ارال وڭىرىنە جاڭبىر جاۋعىزامىن" دەگەن ويىن ورتاعا سالدى.
سوڭعى كۇندەرى ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىندە جاڭبىر جاۋۋ كورسەتكىشى جيىلەپ كەتتى. ال "قىرىق كۇندىك شىلدەنىڭ" اپتاپ ىستىعىنا ەتى ۇيرەنىپ قالعان حالىق جازدىڭ قاق ورتاسىندا نوسەرلەپ توككەن جاۋىنعا اڭ-تاڭ. تابيعي قۇبىلىستىڭ توسىننان كەلگەن سىيىنا دايىن بولماعان جۇرت بۇل "قۇدايدىڭ ەمەس، التايدىڭ جاڭبىرى" دەگەن الىپ-قاشپا اڭگىمەلەردى العا تارتۋدا.
جەلدەي ەسىپ جاتقان اتالمىش اقپاراتتاردى عالىم جوققا شىعارمايدى. ايتۋىنشا، ارالعا جاسالىپ جاتقان تاجىريبە اتالعان وڭىرلەرگە اسەر ەتۋى ابدەن مۇمكىن.
"ءبىز قازاقستاندا جۇمىس جاساعان مەرزىمدەر: 2021 جىلدىڭ قازان ايى، 2022 جىلدىڭ ناۋرىز ، ءساۋىر، مامىر ايلارى جانە 2023 جىلدىڭ تامىز ايى. سونىمەن قاتار 2024 جىلدىڭ 18 ماۋسىمىنان باستاپ جۇمىستى جالعاستىرىپ جاتىرمىز. وسى كەزدەردىڭ بارلىعىنا ورتاق ءبىر قۇبىلىس بار – الماتى، جامبىل، تۇركىستان، قىزىلوردا وبلىستارىندا جاۋىن-شاشىن دەڭگەيى كوپ بولعان.
اتموسفەرا – ستاتيكالىق ەمەس. بارلىق نارسە اينالىپ تۇرادى. ەكۆاتوردىڭ سولتۇستىگىندە اتموسفەرا قوزعالىسى باتىستان شىعىسقا جۇرەدى. سوندىقتان ارالعا جاسالىپ جاتقان تاجىريبەنىڭ الماتىعا اسەرى بولۋى زاڭدىلىق. جانە ءبىز سيكلونداردى تەحنولوگيا كومەگىمەن ۇزاق ۋاقىتقا ۇستاپ تۇرۋعا ىقپال ەتىپ جاتىرمىز. ءبىراق بولاشاقتا، ۇكىمەت قولداپ، ماتەريالدىق تەحنيكالىق بازامىز كۇشەيگەندە ارالدىڭ تاريحي تابانىنىڭ ۇستىنە جاۋىننىڭ ءبىرشاما بولىگىن لوكاليزاسيا جاسايمىز"، - دەيدى ول.
عالىم "ارالدى سۋعا تولتىرۋدىڭ" العاشقى كەزەڭدەرىن ەڭسەرىپ جاتقانىن اتاپ ءوتتى. ونىڭ سوزىنشە، بۇل پروسەسس ءبىراز ۋاقىتتى تالاپ ەتەدى.
"ءبىرىنشى كەزەڭ – كليماتتى ۇيرەتۋ. جالپى، ارالدىڭ كليماتى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان. ونىڭ ۇستىنە ارال تارتىلعان سوڭ مۇلدە باسقا كليمات ورنىققان. ءبىز سونى وزگەرتۋدەمىز. ءقازىر تەمپەراتۋرا ءبىرشاما ءتۇسىپ، جاۋىن ەداۋىر ارتتى. كليمات ۇيرەنە كەلە، "وبلاكا ۆەرتيكالنوگو رازۆيتيا" جاساۋ جەڭىلدەنە تۇسەدى. جوعارىدا ايتقانداي ماتەريالدىق تەحنيكالىق بازا كۇشەيگەندە باستى ەتاپ "جاۋىننىڭ ارالدىڭ تاريحي تابانىنا لوكاليزاسيا پروسەسىندە" سۋ تىپتەن كوبەيەدى"، - دەيدى ول.
بۇعان دەيىن التاي اينابەك الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىندا اۋقىمدى يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋدا جوعارى لاۋازىمدى شەندىلەر مەن بيلىكتەن ەشبىر قولداۋ تاپپاعانىن تىلگە تيەك ەتكەن ەدى. كەزىندە ۇسىنىسىنا ءمان بەرمەگەن شەنەۋنىكتەردىڭ قازىرگى ويىنان دا بەيحابارمىن دەيدى ول.
"بيلىكتىڭ رەاكسياسىن بىلمەيمىن، ءبىراق، ءبىر توپ ادام جاريا كليمات وزگەرتىپ جاتقانىن، ونىڭ ناتيجەلى بولىپ جاتقانىن بايقاماي قالۋى مۇمكىن ەمەس شىعار"، - دەپ قوستى ول.
ايتۋىنشا، بۇل جوبانى ىسكە اسىرۋدا مەملەكەتتەن ارنايى قارجى بولىنبەگەن. ال الداعى ۋاقىتتا ەل تاراپىنان بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە قولداۋ بولماسا، شەتەل اسىپ كەتەتىنىن جاسىرمادى.
"بىزدە ادام بالاسىمىز، قولداۋ بولماسا، ارينە، شەتەلگە كەتەمىن. تۇسىنىكتى عوي، بارلىق ادام ايلىق الادى، شىعارعان ءونىمىن ساتادى. ارالعا قانشاما بيلىك وكىلدەرى، قوعامدىق ۇيىمدار كەلىپ ءجۇر. ولاردىڭ بارلىعى ايلىق الادى ءارى ءىس-ساپارعا كەتكەن شىعىندارىن ءوندىرىپ الادى.
وكىنىشكە قاراي، ناقتى ەشنارسە شەشىلمەي كەلەدى. بىزگە ەشكىم قارجى ءبولىپ جاتقان جوق. ءقازىر ءتىپتى اقش پەن ەو ەلدەرىندە ۇلكەن پروبلەما بار، جەردە قالمايمىز. بىرنەشە مەملەكەتتەرمەن كەلىسىمدەرىمىز دە بار"، - دەيدى عالىم.
تۇتاس ءبىر ەلدىڭ جۇگىن ارقالاۋعا شەشىم قابىلداعان عالىم اتالمىش ءىستىڭ قيىندىقتارىنا دا توقتالىپ ءوتتى.
"كليماتتىق جاعدايلار دا ادامنىڭ ساۋساق ىزدەرى سەكىلدى. ياعني، قايتالانبايدى. سول سەبەپتى اتموسفەرا قوزعالىستارىن ءاردايىم باقىلاپ وتىرۋ كەرەك. "وكوشكالار" اشىلعان كەزدە، قاجەت قۋاتتى كەرەك مينۋتىمەن بەرىپ وتىرۋ كەرەك. ياعني، بۇل – زەرگەرلىك جۇمىس.
جاساندى جاۋىن – كليماتتىق تەحنولوگيا – الەم بويىنشا جاڭا باعىت. ءداستۇرلى تەحنولوگيالار سۋ قاۋىپسىزدىگىن تولىقتاي قامتاماسىز ەتە المايتىنى ارالدىڭ قازىرگى جاعدايىنان اق كورىنىپ تۇر، جانە جىل سايىن رەگرەسس بولا بەرەدى"، - دەيدى التاي اينابەك.
عالىمنىڭ سوزىنشە، سۋ رەسۋرستارىن ساياسي قۇرال ويىندارى ەتىپ وتىرعان توپتار دا جوق ەمەس.
"ءبىراق ءبىز ساياساتپەن اينالىسپايمىز. بىزگە تەك عىلىمي، تەحنولوگيالىق كۆانتتىق سكاچەك جاساۋ كەرەك ەكەنىن ۇعىندىرعىمىز كەلەدى. سونداي-اق س5 ەلدەرىنىڭ قازىرگى جاھاندىق جىلىنۋ كەزەڭىندە سۋ قاۋىپسىزدىگىن، كليمات، ۇلتتىق جانە ازىق تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ءوز ۇلەسىمىزدى قوسقىمىز كەلەدى"، - دەدى عالىم.
ەسكە سالايىق، 2021 جىلى قۋانشىلىق سالدارىنان ماڭعىستاۋ وبلىسىندا ءشوپ شىقپاي، شارۋالارعا قيىن سوققان ەدى. وسىدان كەيىن جاساندى جاڭبىر جاۋدىرۋ تۋرالى باستاما كوتەرىلگەن بولاتىن.
سول ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن "گرانت قازاقستان" كورپوراتيۆتىك قورىنىڭ "Central Asian Center of Climate Change Technologies" سەرىكتەستىگى مەن ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمدىگى اراسىندا 3 جاقتى كەلىسىم جاسالدى. وسى تۇستا جوبا جەتەكشىسى التاي اينابەك ورناتقان قوندىرعىلار ناتيجەسىندە ماڭعىستاۋعا جاساندى جاڭبىر جاۋعان ەدى.
ال بىرنەشە اپتادان بەرى ارال وڭىرىندە جاساندى جاڭبىر جاۋعىزۋ جوباسى قولعا الىندى. قۋاڭشىلىقتان كوز اشپاي، ەكولوگيالىق احۋالدى باستان كەشىپ وتىرعان ارال تۇرعىندارى ءۇشىن بۇل كۇتپەگەن جاڭالىق بولدى.
