ەنەرگەتيكا مامانى م.ك. ەسەكين Dalanews.kz-كە اەس تاقىرىبىنا قاتىستى پىكىر ءبىلدىردى. ساراپشىنىڭ سوزىنشە، اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسى - قازاقستان ءۇشىن ومىرلىك قاجەتتىلىك.
ساراپشى بۇل ماسەلەدە كاسىبي ماماندار العى شەپكە شىعۋى قاجەت دەگەن پىكىردە.
"وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ زامانىمىزدا اقپارات الاڭىندا ناقتى جاعداي تۋرالى مۇلدە ساۋاتسىز اقپارات تاراتاتىن، سول ارقىلى قوعامدىق پىكىرگە تەرىس اسەر ەتەتىن ءتۇرلى بلوگەرلەر مەن پسيەۆدوساراپشىلار كوبىرەك اينالىسادى. ءبىزدىڭ جاعدايدا، مەنىڭشە، اتوم ەلەكتر ستانساسىن سالۋ قاجەتتىگى تۋرالى ماسەلەنى بۇل ماڭىزدى ماسەلەنى قاراۋدى پوپۋليستەرگە قالدىرماي، كاسىبي ماماندار شەشۋى كەرەك"، - دەدى ول.
ەنەرگەتيكا مامانىنىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى قازىرگى كۇردەلى جاعدايى تۋرالى حالىق تولىق حاباردار ەمەس.
"سوڭعى جىلدارى ەلدەگى ەنەرگەتيكالىق داعدارىس جەكە ەلەكتر ەنەرگياسى ءوندىرىسىنىڭ تاپشىلىعىنىڭ كۇرت وسۋىنە بايلانىستى ۋشىعىپ وتىر. وكىنىشكە قاراي، تاۋەلسىزدىك العان 30 جىلدا بىردە-بىر جىلۋ ەلەكتر ورتالىعى سالىنباعان. ءتيىستى ءبولىمنىڭ ناقتى ۇستانىمى بار، جەتىسپەۋشىلىك بار ما دەگەن سۇراققا، ەلەكتر ەنەرگياسى اعىنى بار دەپ جاۋاپ بەرەدى. سونىمەن قاتار، جۇيەلىك وپەراتوردىڭ (KEGOC) مالىمەتتەرى بويىنشا، 2023 جىلى ەلىمىزدە ەلەكتر ەنەرگياسىن تۇتىنۋ 115،06 ميلليارد كيلوۆاتت-ساعاتقا جەتتى، بۇل وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 1،9 پايىزعا ارتىق. جۇكتەمەنىڭ ۇلعايۋىنا قاراماستان، ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋ 2022 جىلعى دەڭگەيدە – 112،82 ملرد كيلوۆاتت-ساعات. ەلەكتر قۋاتىنىڭ تاپشىلىعى 1519 مەگاۆاتتتى قۇرادى! 2024 جىلعى 1 قاڭتارداعى جاعداي بويىنشا قازاقستاندىق ستانسيالاردىڭ قولدا بار قۋاتى 20،4 گۆت، جۇمىس قۋاتى 15،4 گۆت قۇرادى. ماكسيمالدى تۇتىنۋ 2023 جىلدىڭ قىس ايلارىندا بولدى جانە 16،6 گۆت قۇرادى، ناقتى گەنەراسيا بار بولعانى 15،1 گۆت! ياعني، ەلدە 1،5 گۆت-تان استام قۋات جەتىسپەدى، ال شارىقتاۋ كەزەڭىندەگى يمپورت تۇتىنۋدىڭ 10%-دان استامىن قۇرادى. بيىل تاپشىلىق ودان دا ارتىپ، 10-12 پايىزدان استى. وسى ۋاقىت ىشىندە قازاقستان رەسەيدەن ەلەكتر ەنەرگياسىن ىشكى باعادان شامامەن 1،5 ەسە جوعارى باعامەن يمپورتتاپ، جۇزدەگەن ميلليون دوللارعا ەلەكتر ەنەرگياسىن ساتىپ الدى"، - دەدى ول.
ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ بولجامى بويىنشا، 2030 جىلعا قاراي ەلدىڭ ەلەكتر ەنەرگياسىنا قاجەتتىلىگى 28،2 گۆت بولادى.
"ءتىپتى 4 گۆت-قا ارنالعان جاڭا ستانسيالاردى ىسكە قوسۋدى ەسەپكە العاندا، قۋات تاپشىلىعى 6 گۆت-قا دەيىن ارتادى - بۇل كەم دەگەندە 3-4 ءىرى جەس! قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى جاڭا قۋاتتارعا اقتاۋ، اتىراۋ، اقتوبە، تاراز، قىزىلوردا، شىمكەنت قالالارىنداعى جالپى قۋاتى 2،4 گۆت بولاتىن يكەمدى گەنەراسيالاۋ جوبالارى كىرەدى، ونىڭ ۇستىنە بۇل جانارماي قۇيۋ ستانسيالارى جانە ءبىز گاز ءوندىرۋدى ارتتىرا المايمىز - بىزدە كوگىلدىر وتىن تاپشىلىعى. بۇل رەتتە ورتالىق ازياعا ءۇمىت ارتۋعا بولمايدى، ويتكەنى 2030 جىلعا قاراي ورتالىق ازيا ەلدەرىندە دە 3 گۆت-قا جۋىق ەنەرگيا قۋاتىنىڭ تاپشىلىعى بولجانۋدا.
سونداي-اق، كومىر ءوندىرۋ 60-80-جىلدارى سالىنعان جىلۋ ەلەكتر ستانسيالارى ەكەنىن، قازاقستاندىق جەس-تەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ورتاشا جاسى 60 جىلدان استام ەكەنىن ەسكە ءتۇسىرۋ قاجەت، ياعني، بۇل كومىر گەنەراسياسى باسقا ەلدەردەن جەتكىزىلىمدەرگە تاۋەلدىلىكتى ارتتىرا وتىرىپ، توزۋعا بايلانىستى «توزىپ» جانە پايدالانۋدان شىعارىلادى. ونىڭ ۇستىنە كومىر بۇكىل الەمدە لاس كوز رەتىندە تانىلدى، دەگەنمەن قازاقستاندا جاقىن بولاشاقتا كومىرمەن جۇمىس ىستەيتىن جەس-كە بالاما بولمايدى – بىزدە كليمات وسىنداي، ال جىلىتۋعا ارنالعان ەلەكتر ەنەرگياسى ءتيىمسىز جانە الدەقايدا قىمبات.
جاڭارتىلاتىن ەنەرگيانى ءوندىرۋ قىمبات جانە تۇراقسىز، سونىمەن قاتار ول جاڭا يكەمدى قۋاتتاردى، سونداي-اق قىمبات ەنەرگيا ساقتاۋ قۇرىلعىلارىن سالۋدى تالاپ ەتەدى. جاڭعىرتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ جابدىقتارىنىڭ قىزمەت ەتۋ مەرزىمى ءداستۇرلى ستانسيالارعا قاراعاندا بىرنەشە ەسە قىسقا ەكەنىن قوسۋ كەرەك. مىسالى، كۇن باتارەيالارى مەن جەل گەنەراتورلارى جۇكتەمە مەن جۇمىس رەجيمىنە بايلانىستى ماكسيمۋم 12-15 جىل قىزمەت ەتەدى. بۇل ورتاشا جاسى ءقازىر 60 جاستان اسقان بىزدەگى جۇمىس ىستەپ تۇرعان جىلۋ ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ پايدالانۋ مەرزىمىنەن ايتارلىقتاي از.
ءتيىستى ۆەدومستۆونىڭ «جاسىل» ەنەرگەتيكاعا دەگەن قۇشتارلىعى تۇسىنىكتى: ءبىز كومىردە جۇمىس ىستەيتىن جەس سالا المايمىز، جاڭا جوبالار ءۇشىن تابيعي گاز جوق، كومىرتەگى بەيتاراپتىعى بويىنشا ءوز مىندەتتەمەلەرىمىزدى ورىنداۋ قاجەت"، - دەدى مامان.
سونىمەن قاتار، ساراپشى الداعى ۋاقىتتا دا تاپشىلىق كۇشەيۋى مۇمكىن ەكەنىن مالىمدەدى.
"حالىقتىڭ سانالى بولىگى قازاقستاننىڭ اتوم گەنەراسيادان باسقا بولاشاعى جوق ەكەنىن تۇسىنەدى دەپ سەنەمىن. ەلەكتر جەلىسىنە قوسىلۋعا رۇقسات الۋدا قينالعان كاسىپورىندار مۇنى انىق اڭعاردى. سوزىلمالى قۋات تاپشىلىعى ءقازىردىڭ وزىندە قازاقستاندا جاڭا ينۆەستيسيالىق جوبالاردى دامىتۋعا كەدەرگى كەلتىرۋدە.
ءبىز بايقاماي جۇرگەنىمىزبەن، تاپشىلىق كۇشەيە تۇسەدى. ءقازىر ءبىز تۇتىنىلاتىن ەلەكتر قۋاتىنىڭ 10 پايىزىن رەسەي مەن قىرعىزستاننان يمپورتتايمىز. ونىڭ ۇستىنە، ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ يمپورتى مەن ەكسپورتى ءۇش ەسە باعا ايىرماشىلىعى بار.
بولاشاقتا، ءتىپتى ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ وپتيميستىك بولجامدارى بويىنشا، ءبىز يمپورتتىق ەلەكتر ەنەرگياسىنا كوبىرەك تاۋەلدى بولامىز جانە بۇل ءۇردىس بۇكىل ورتالىق ازيادا ارتا تۇسەدى.
2030 جىلعا قاراي بولجانعان 6 گۆت قۋات تاپشىلىعىن ءتىپتى ەكى اتوم ەلەكتر ستانسياسى دا (ءارقايسىسى ەكى ەنەرگوبلوكتان) جابۋ مۇمكىن ەمەس. اتوم ەلەكتر ستانسياسىنا قاتىستى رەفەرەندۋم نەمەسە ازاماتتاردىڭ فوبيالارى مەن قاتە تۇسىنىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، قۇرىلىس قاجەتتىگىن تالقىلاپ جاتقاندا، قىمبات ۋاقىت جوعالىپ جاتىر.
قالىپتاسقان ميفكە قاراماستان، الەم اتومنان باس تارتپايدى – كەرىسىنشە، اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ سانى ارتىپ كەلەدى، ال ءقازىر جاھاندىق ەكولوگيالىق كۇن ءتارتىبىن بەلگىلەپ وتىرعان باتىس الەمى يادرولىق گەنەراسيانى كومىرتەكتى بەيتاراپ دەپ تانيدى، ياعني، پلانەتامىزدىڭ كليماتى ءۇشىن ەڭ تازالارىنىڭ ءبىرى.
قازىرگى ۋاقىتتا الەمدە 31 ەلدە 415-تەن استام يادرولىق رەاكتورلار جۇمىس ىستەيدى، تاعى 61-دەن استام رەاكتورلار سالىنۋدا. اتوم ەنەرگياسىن ءوندىرۋ بويىنشا الەمدىك كوشباسشىلار اقش، جۇڭگو، فرانسيا، رەسەي، وڭتۇستىك كورەيا، كانادا جانە ت.ب. سياقتى دامىعان ەلدەر بولىپ تابىلادى، جالپى العاندا، الەمدە وندىرىلەتىن ەنەرگيانىڭ شامامەن 10% اتومدىق ءوندىرىس ۇلەسىنە كەلەدى. زاماناۋي اتوم ەلەكتر ستانسيالارى ولاردى سىرتقى جانە ىشكى اسەرلەرگە بارىنشا ءتوزىمدى ەتىپ جاساۋ ءۇشىن جاسالعان رەاكتورلار جولاۋشىلار ۇشاعىنداعى ىقتيمال اپاتتى (مىسالى، لاڭكەستىك ارەكەت ناتيجەسىندە)، جەر سىلكىنىسىنە دەيىن؛ 9 ۇپاي جانە ت.ب. قازاقستاندا 20 مىڭ توننادان استام ۋران وندىرىلەدى، بۇل الەمدىك ءوندىرىستىڭ شامامەن 40% قۇرايدى، ءبىراق بۇل تەك شيكىزات. بۇل ەلىمىزدە ءوزىمىزدىڭ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى بولماي-اق، بۇكىل مۇنايدى ەكسپورتقا جونەلتكەنمەن بىردەي. ءسىز الەمدەگى ەڭ ءىرى ۋران ءوندىرۋشى جانە ەكىنشى ۇلكەن قورى بار كەزدە ەلەكتر ەنەرگياسىن يمپورتتاۋ دۇرىس پا؟
سوندىقتان اتوم ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ ماسەلەسى ەنەرگيا تاپشىلىعىن جويۋدىڭ بىردەن-بىر جولى ەمەس، سونىمەن بىرگە ەلدەگى تەحنولوگيالىق سيكلدى جابۋ مۇمكىندىگى بولىپ تابىلادى، ول سايىپ كەلگەندە ەلىمىزدىڭ بارلىق سالالارىنىڭ دامۋىنا قۋاتتى سەرپىن بولادى"، - دەدى ول.
