Adamzattyń ózimen birdeı derlik tarıhy bar záıtún Anadoly jerinde jaı ǵana jemis emes, ómir salty bolyp tabylady. Osyndaı tereń tamyrlar men Jerorta teńizi klımatynyń arqasynda Túrkıa búginde záıtún aǵashtarynyń jumaǵy bolyp tabylady. Egeı aımaǵynan Jerorta teńizi jaǵalaýyna jáne shyǵys Anadolyǵa deıingi barlyq aımaq ǵasyrlar boıǵy qarapaıym záıtún aǵashtaryna toly. Degenmen, záıtún úshin eń kórnekti aımaq, sózsiz, Egeı teńizi, onda eldegi záıtún aǵashtarynyń 75% ósedi. Kúzde Egeı teńizi záıtún egininiń kórikti jerleri men dybystarymen jandy, aımaqtyń qunarly jerlerin jáne onyń ashanasy men kúndelikti ómirine tereń engen máńgilik murasyn atap ótedi. Egeı teńiziniń záıtún toǵaılary osy kúzde bizdiń dastarhanymyzǵa óz ǵajaıyptaryn tartýǵa daıyndalyp jatqanda, osy máńgilik dástúrdi jeke sezinýge qalaı qaraısyz?
Záıtún aǵashynyń baǵyttary: qaıda barý kerek
Eýropa Keńesiniń záıtún marshrýttaryna engen Túrkıa óziniń barlyq aımaqtarynda záıtún óndiredi. Bul aımaqtardyń ishinde eń mańyzdy záıtún óndirisi aımaqtary sózsiz Egeı jaǵalaýynda. Bul aımaq Balykesır, Izmır, Manısa, Aıdyn jáne Mýgla provınsıalarynda eń joǵary óndiriske ıe. Búkil Aıda taýy aımaǵy — eń basty záıtún aýmaǵy. Chanakkaledegi Adatepe záıtún maıy murajaıyna qysqa sapar Túrkıanyń záıtún joly bastalady. Túrkıanyń alǵashqy záıtún maıy murajaıynda záıtún maıynyń saıahatyna kýá bola alasyz. İshinde Balykesırdiń Aıvalyk aýdany záıtún ósirý eń kóp taralǵan aýylsharýashylyq qyzmeti bolyp tabylatyn taǵy bir mańyzdy ortalyq bolyp tabylady. Egin festıvali — bul jergilikti turǵyndarmen aralasýdyń jáne jergilikti dámdi taǵamdardyń dámin tatýdyń tamasha tájirıbesi.
Tómenge jyljyp, Kırkagachtyń Manısa qalasynda áli de jemis beretin álemdegi eń kóne záıtún aǵashtarynyń birine bara alasyz. 1650 jyldyq aǵash 2013 jyly «eskertkish aǵash» retinde tirkelip, qorǵaýǵa alynǵan. Egeı teńiziniń injý-marjany Izmır de Túrkıanyń eń mańyzdy záıtún jáne záıtún maıy ortalyqtarynyń biri bolyp sanalady. Selchýk, Seferıhısar, Gúzelbahche, Ýrla, Cheshme jáne Karabýrýn sıaqty aımaqtarda kóne záıtún aǵashtaryn kezdestirýge bolady. Sizdi fermadan ústelge deıingi meıramhanalar úshin Mıshlen nusqaýlyǵynda tizimdelgen súıkimdi aımaq Ýrlda tarıhı tosyn syı kútedi. Sonymen qatar, Uzynkýıý aýylyndaǵy Kóstem záıtún maıy murajaıy záıtún óndirisiniń 4000 jyldyq tarıhyn baqylaıdy.
Ońtústikke, záıtún toǵaılarynyń jáne shamamen 25 mıllıon aǵashtyń júregi Aıdynǵa qaraı bet alǵan kezde, siz Kýshadasynda oleatrıým záıtún jáne záıtún maıy tarıhy murajaıyn taba alasyz. Bul elderdegi záıtún tarıhymen tanysqannan keıin siz basqa demalys jumaǵyna — Mýglaǵa jete alasyz. Mılas aımaǵy záıtún óndirisinde aıtarlyqtaı úleske ıe. Mılada záıtún aǵashtary 8000 jyl buryn bolǵan dep esepteledi. Mılas záıtún jınaý festıvalinde joǵary sapaly záıtún men záıtún maıynyń dámin tatýǵa bolady.
Ǵasyrlar boıy qalyptasqan salt: záıtún jınaý
Maýsym aıynda gúldep, jazdyń sońǵy kúnderine deıin ósetin záıtúnder kúz kelgende egin jınaýǵa daıyn bolady. Záıtún jınaýdyń ejelgi dástúri otbasylardy, qaýymdastyqtar men kelýshilerdi osy ǵasyrlyq tájirıbege qatysý úshin biriktirip, aımaqtyń mádenıeti men ashanasynyń ortalyq jemisin toılaıdy. Egin jınaý záıtúndi jınaýdan bastalady. Egeı aımaǵynda jergilikti turǵyndar ádette kóp ǵasyrlyq qolmen terý dástúrin ustanady, óıtkeni bul záıtúnniń sapasyn saqtap qana qoımaıdy, sonymen qatar jer men eńbekpen tereń baılanystyrady. Sodan keıin qolmen terilgen záıtúnder «ashanalyq záıtúnder», «záıtún maıyna syǵýǵa arnalǵan záıtúnder» jáne «untaqtalǵan záıtúnder» dep bólinedi, ıaǵnı butaqtardan qulaǵan.
Butaqtardan ústelderge deıin: záıtún maıynyń keremeti
Záıtúnderdiń maıǵa saıahaty — taǵy bir erekshe shytyrman oqıǵa. Jınalǵannan keıin záıtúnder dereý jergilikti dıirmenderge nemese zaýyttarǵa jiberiledi, onda olar syǵymdalady jáne saý Egeı taǵamdarynyń negizgi bóligi bolyp tabylatyn joǵary sapaly záıtún maıyn óndirý úshin bótelkege quıylady. Basylǵannan keıin bótelkege quıylǵan záıtún maıy Egeı ashanasynda ortalyq ról atqarady, bul taǵamdardyń dámin jaqsartady. Uzaq jáne salaýatty ómir súrýge arnalǵan záıtún maıynyń keremetin aımaqtaǵy árbir taǵamǵa qosýǵa bolady. Tátti záıtún maıy kóbine tańǵy asqa nanǵa batyrý úshin berilse, onymen berekeli oshaǵan (shevket-ı bostan) jáne samfır (denız bórúlchesı) sıaqty aımaqtyq shópter, sondaı-aq artıshok pen kádi gúlderi sıaqty kókónister pisirilip, qarapaıym jasaıdy. ıngredıentterdiń balǵyndyǵyn kórsetetin paıdaly jáne dámdi taǵamdar. Sonymen qatar, ár taǵamda záıtún maıy, sirke sýy nemese lımon qosylǵan dámdi salattar usynylady.
www.goturkiye.com
