Elimizdegi bilim berý júıesi birneshe deńgeıden turady: mektepke deıingi tárbıe, bastaýysh, negizgi orta, orta (jalpy orta ne tehnıkalyq-kásiptik), orta bilimnen keıingi (kolej) jáne joǵary, sondaı-aq joǵary oqý ornynan keıingi bilim. QR «Bilim týraly» zańynyń 8-babyna sáıkes, orta bilim alý – mindetti, al tegin orta bilim alý – ár azamattyń quqyǵy.
Orta bilimdi aıaqtaǵan soń túlek ne kolejde kásibı bilim alyp, mamandyq ıgeredi, ne Ulttyq biryńǵaı testileý (UBT) arqyly joǵary oqý ornyna qujat tapsyrady. Bilim berý júıesiniń kópsatyly qurylymy – Qazaqstannyń 2023–2029 jyldarǵa arnalǵan Bilim berý damý tujyrymdamasynda bekitilgen.
Memlekettik grant bólý tártibi jáne talaptary qandaı?
«Elimizde 800-den astam kolej bar, olardyń 500-den astamy – memlekettik. 2024 jyly 125 myńnan astam stýdent tehnıkalyq jáne kásiptik bilimdi tegin negizde alyp jatyr», dep habarlady Oqý-aǵartý mınıstrligi.
Memleket tehnıkalyq jáne jumysshy mamandyqtaryna basymdyq berip otyr – bul týraly Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstri Saıasat Nurbek birneshe ret atap ótken.
Joǵary oqý ornyna túsý úshin talapkerler UBT tapsyrady. UBT ótkizý jáne grant berý rásimderin Ulttyq testileý ortalyǵy (UTO) úılestiredi. UTO deregi boıynsha, 2023 jylǵy negizgi UBT-da 166 myńnan astam talapker qatysyp, 305 myń test tapsyrdy.
«Memlekettik granttar UBT baldary negizinde konkýrs arqyly bólinedi. 2023 jyly 88 203 grant bólinse, 2024 jyly bul kórsetkish 73 061 grantty qurady», dep málimdedi Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi. Grant konkýrsyna tek shekti baldan joǵary jınaǵan talapkerler qatysa alady. Shekti baldar mınıstrlik buıryǵymen jyl saıyn anyqtalady.
UBT men konkýrs nátıjeleriniń róli
UBT –Úkimet pen Oqý-aǵartý mınıstrligi bekitken biryńǵaı format. Bul testileýdiń nátıjeleri – joǵary oqý ornyna túsý men grant alý múmkindigine tikeleı áser etedi. UTO dırektory Rýslan Emelbaevtyń málimetinshe, sońǵy jyldary ádildikti saqtaý úshin ár talapkerge UBT-ny eki ret tapsyrý múmkindigi berilgen, al konkýrsta eń joǵary bal esepke alynady.
R. Emelbaevtyń aıtýynsha, «Testileý kezindegi baqylaý kúsheıtilgen: proktorıng, vıdeoaýdıt, bet-álpet taný tehnologıalary engizilgen. Bul UBT-nyń ashyq ári ádil ótýine jaǵdaı jasaıdy».
Grantqa talas nemese bilim synaǵy ádil me?
Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrliginiń habarlaýynsha, granttardyń 35-40 paıyzyn ǵana talapkerler utyp alady, qalǵandary aqyly oqýǵa túsedi. Sondyqtan báseke joǵary.
Saıasat Nurbektiń aıtýynsha, «grant bólý prosesi tolyǵymen sıfrlandyrylǵan, adamı faktor aralaspaıdy. Barlyq sheshim avtomattandyrylǵan júıe arqyly UBT baly negizinde qabyldanady». Sonymen qatar, grant bólýde aýyl jastaryna arnalǵan arnaıy kvotalar bar, bul mınıstrlik buıryǵymen belgilengen. 2023 jyly pedagogıkalyq, aýyl sharýashylyǵy jáne tehnıkalyq mamandyqtarǵa granttardyń 35 paıyzy aýyl jastaryna berildi.
Tártip buzýshylarǵa qatysty da naqty sharalar qoldanylýda. 2023 jyly UTO deregi boıynsha 100-den astam talapker test tapsyrý múmkindiginen aıyrylyp qaldy, sebebi emtıhan kezinde ruqsat etilmegen quraldardy paıdalanǵan.
Bilim berý sapasy men eńbek naryǵynyń baılanysy kóńil kónshite me?
Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligi málimetinshe, joǵary oqý ornyn bitirgenderdiń 30 paıyzy mamandyǵy boıynsha jumys istemeıdi. «Jastar praktıkasy» jobasy aıasynda 2023 jyly 26 myńnan astam túlek eńbekpen qamtylǵan, bul – kásibı beıimsizdik problemasynyń bar ekenin kórsetedi.
Pedagogıkalyq baǵytta oqyǵan 35 myńnan astam túlek mektepke jumysqa ornalaspaǵan. Bul týraly 2023 jyly Saıasat Nurbek Parlamentte – depýtattar aldynda esep berý kezinde arnaıy aıtyp ótti.
Mınıstrdiń sózine qaraǵanda, «2022 jyldan bastap memlekettik tapsyrys eńbek naryǵynyń suranys boljamyna qaraı bólinip keledi». 2025 jyly 77 myń granttyń 15 myńy – pedagogıkaǵa, al 20 myńǵa jýyǵy tehnıkalyq, İT jáne medısına mamandyqtaryna bólingen.
Memlekettik qoldaý men áleýmettik osal toptarǵa qandaı múmkindikter berilgen?
Áleýmettik osal sanattaǵy talapkerlerge arnalǵan kvota júıesi QR Úkimetiniń 2012 jylǵy №1119 qaýlysymen bekitilgen. 2023 jyly:
- aýyl jastaryna – 35%,
- kópbalaly otbasylardan shyqqan balalarǵa – 5%,
- ataýly áleýmettik kómek alýshy otbasylardan shyqqandarǵa – 5%,
- múgedektigi barlarǵa – 10%,
- jetim balalarǵa – 1%,
- qandastarǵa – 4% grant kvotasy bólindi.
Sondaı-aq grant ıegerlerine memlekettik stıpendıa beriledi: memlekettik shákirtaqy mólsheri 2024 jyly 40 400 teńge bolsa, áleýmettik sanattarǵa 66 000 teńgege deıin kóterildi.
«Serpin» baǵdarlamasy – ońtústik óńir jastaryn eńbek kúshi tapshy aımaqtarǵa tartýdyń tetigi. QR Úkimetiniń 2014 jylǵy qaýlysymen bekitilgen bul joba aıasynda jyl saıyn 5 myńǵa jýyq grant bólinedi. Baǵdarlama jaıly tolyq málimetti serpin.kz portalynan alýǵa bolady.
Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi, Ulttyq testileý ortalyǵy, Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligi, Ulttyq statısıka búrosy sıaqty resmı organdardyń málimetterine súıensek, memlekettik bilim berý jáne grant saıasaty jyl saıyn damyp, jastarǵa teń múmkindik berýge baǵyttalǵan. Joǵary bilim berý men grant alý úderisteri barynsha ádil jáne ashyq bolýyna kúsh salynýda. Degenmen, jastardy jumyspen qamtý, mamandyqtardyń ózektiligi jáne oqý sapasy máseleleri kún tártibinen túspeýi tıis.
