Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Altyn Ordanyń 750 jyldyǵyn atap ótýdi jarıalaǵan sátte «Tarıhpen saıasatkerler emes, tarıhshylar aınalysýy kerek» degen edi. Dáýren Abaev óziniń búgingi baıandamasynda prezıdenttiń osy sózin de keltirgen eken.
Dalanews.kz Dáýren Abaevtyń baıandamasyn oqyrman nazaryna usynǵandy jón kórdi.
Qurmetti konferensıaǵa qatysýshylar! Biz búgin mańyzdy jıynda bas qosyp otyrmyz. Bul konferensıanyń Táýelsizdiktiń 30 jyldyǵymen tuspa-tus kelýiniń zor sımvoldyq máni bar dep oılaımyn. Sebebi búgin tamyry tereń tarıhymyzǵa – ultymyz ben memlekettigimiz paıda bolǵan kezeńge taǵy bir márte kóz jiberemiz. 2015 jyly Elbasynyń tapsyrmasymen elimizde Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy keń kólemde atalyp ótti.
Bul ıdeologıalyq astary tereń, memlekettik deńgeıdegi shara boldy.
1465 jyl – sózsiz, bárimiz úshin qasterli data. Desek te, etnogenez prosesi men memlekettiń qalyptasýy – bir kúnniń, tipti bir ǵasyrdyń da sharýasy emes ekenin jaqsy bilemiz.
Kereı men Jánibek handar bastaǵan qazaq halqynyń Jetisýǵa qonys aýdarýy onyń qalyptasý kezeńinen ótip, ultqa aınalǵanyn aıshyqtaıdy.
Ǵalymdardyń zertteýinshe, bul proses Ulyq Ulystyń dáýirlep turǵan ýaqytynan bastaldy. Muny fólklorymyzdan da kóremiz. Jyr-dastandarymyzdyń qaharmandary – Edige, Áz-Jánibek, Maıqy bı, Toqtamys, Asan qaıǵy sıaqty Altyn Orda kezindegi qaıratkerler.
Eń eski kúıdiń biri «Aqsaq qulan» da Joshy hannyń ólimine baılanysty shyqqany barshamyzǵa belgili. Sondyqtan Ulyq Ulys – bizdiń memlekettilik dástúrimizdiń altyn besigi dep tolyq senimmen aıta alamyz.
Osy aınymas aqıqattyń negizinde 2019-2020 jyldar Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń tapsyrmasymen Ulyq Ulystyń 750 jyldyǵyn merekeleýge arnaldy.
Biz búkil álemge Altyn Ordanyń murageri ekenimizdi tanytyp, tól tarıhymyzǵa qatysty ádildikti ornatýǵa jol ashtyq.
Alaıda, osy tusta Memleket basshysynyń «Tarıhpen saıasatkerler emes, tarıhshylar aınalysýy kerek» degen mańyzdy ustanymyn esten shyǵarmaǵan jón. Óz ulylyǵyńa mastaný, tarıhty mıfpen aralastyrý, ótkenimizdi ásire maqtanǵa aınaldyrý – órge bastamaıdy.
Kerisinshe, biz tarıhty konúnktýradan tys zerttep, aqtańdaqtar aqıqatyn ashyp, sheshýshi oqıǵalar jelisin muqıat qaıta qalpyna keltirýge tıispiz.
Prezıdenttiń tapsyrmasyna sáıkes jaqynda Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń janynan qurylatyn Joshy Ulysyn zertteıtin ǵylymı ınstıtýt ta negizinen osy maqsatty kózdeıdi.
Instıtýt ataýynyń ózi aıtyp turǵandaı, biz Talas quryltaıynan bastap Kenesarynyń qazasyna deıingi tarıhı dáýirdi birtutas kezeń dep qabyldaımyz.
Qadirmendi áriptester!
Eger halyqtyń tutas tarıhyn qalyń kitapqa teńesek, sonyń ishinde óte mańyzdy taraýy bolady. Ol taraý bolmasa kitaptyń mazmuny joǵalýy múmkin. Ulyq Ulys – tól tarıhymyzdyń osyndaı mańyzdy taraýy. Dalalyq Rımge aınalǵan Uly ımperıa, ártúrli tilde sóılep, árqıly din ustanatyn kóptegen halyqty bir shańyraq astyna biriktirip, ozyq mádenıetti dúnıege ákeldi.
Onyń dáýirlegen tusynda qazaq halqynyń etnogenezdik portreti qalyptasty. Altyn Orda ýaqytynan beri kele jatqan sımvoldardy qazir de kún saıyn kóremiz.
Ulttyq valútamyz – teńgeniń ataýy sol kezeńge tıesili. Memleket basshysy rezıdensıasy Batýdan Abylaı hanǵa deıingi Altyn Orda men Qazaq handyǵy ámirshileriniń ordasy sıaqty atalady.
Parasat pen tózimdilikke qurylyp, hanafı mazhabyna negizdelgen dástúrli dinimiz Berke men Ózbek handardan muraǵa qalǵan. Jańa elordamyz – Nur-Sultan qalasy – Uly dalada ásem shaharlar salǵan Ulyq Ulys bıleýshileri ǵurpynyń jalǵasy.
Mysaly Saraıshyq qalasy Joshy ulysynyń, Noǵaı ordasy men Qazaq handyǵynyń rýhanı astanasy boldy. Qazirgi Qyzylorda oblysy aýmaǵynda Jankent, Jent, Barchkent, Túrkistan óńirinde Syǵanaq, Saıram, Iassy, Sozaq sıaqty qalalar bolǵan. Mundaı qalalar elimizdiń soltústiginen de tabylýda.
Buǵan dálel – jaqynda ǵana Soltústik Qazaqstan oblysyndaǵy «Qyzyl-oba» qorymynan shyqqan qundy jádigerler.
Osylaısha biz babalarymyzdyń shetsiz-sheksiz aımaqty meken etken kóshpeliler emes, kerisinshe, óz ýaqytyndaǵy kóshpeli ómir men otyryqshy turmys saltynyń ozyq tustaryn úılestirip, ımperıalyq deńgeıde ústemdik qurǵan halyq bolǵanyn baıqaımyz.
Osy turǵydan qaraǵanda, bizdiń kórshiles Reseımen ekijaqty baılanysymyzdyń tarıhy keńestik oqýlyqtarda jazylǵan kezeńnen góri tym tereń ekenin aıtqym keledi. Ol, keminde, XIII ǵasyrda Joshy Ulysy atty ımperıalyq memlekettiń aıasynda bastalǵan.
Desek te, Altyn Orda – ótken tarıhymyz ǵana emes. Ol, eń aldymen, búginimiz ben bolashaǵymyz. Búgingi ortaq maqsat-muratymyz ben qoǵam bolyp bet alǵan baǵdarymyz Altyn Orda kezinen bergi ǵasyrlyq dástúrlerden bastaý alady.
Birinshi– ortalyqtan basqarylatyn memleket. Ulyq Ulystyń tarıhı tájirıbesi osyny kórsetkendeı, tabıǵaty qatal, aýmaǵy úlken Eýrazıa qurlyǵynyń keńistiginde myqty «bılik vertıkali» arqyly ortalyqtan basqarylatyn memleket qana ósip-órkendeıdi. Osy mańyzdy shart Joshy Ulysynyń «Altyn ǵasyryn» týǵyzdy.
Ekinshi – merıtokratıa. Altyn Orda memleketi men qoǵamynyń mańyzdy ereksheliginiń biri – adamdardy elıta qataryna jeke qasıetine qarap qosty. Qarym-qabiletiniń arqasynda qarapaıym jigitten áýeli batyr, odan soń bı, keıinnen Altyn Ordanyń bekterine aınalǵan Edigeniń ǵumyry osyǵan anyq dálel. Búginde memleketimiz merıtokratıanyń basty qaǵıdasyn júzege asyryp jatyr. Onsyz qoǵamnyń jańǵyrýy men damýy múmkin emes.
Úshinshi – tıimdilik. Altyn Ordada memlekettik basqarý men logıstıkanyń tıimdi júıesi qurylǵany tarıhtan belgili.
Sonyń biri – jámshik qyzmeti. Ol keıinnen birneshe ǵasyr boıy Reseıde keńinen qoldanyldy. Sondaı-aq «darýǵa» dep atalatyn azamattyq ákimshiliktiń júıeli jumysy da osyǵan mysal bola alady.
Tórtinshi – ǵylym-bilim ǵurpy. Ózbek pen Jánibek handardyń bılik qurǵan ýaqytynda Altyn Ordaǵa kóptegen elden ǵalymdar aǵylyp kelip jatqany kópshilikke aıan. Sonymen birge qanshama medreseler salynyp, ol jerde tek dinı ilim emes, matematıka, medısına jáne basqa da ǵylymdar úıretilgen.
Besinshi – dıalog mádenıeti. Eýrazıa kindiginde oryn tepken alyp ımperıa – Altyn Ordanyń quramynda o bastan-aq tili, dinı senimi men salt-dástúri ártúrli halyqtar ómir súrdi. Olardyń eki ǵasyr boıy bir memlekette birge tirshilik etýi dıalog mádenıetiniń, rýhanı baılyqtyń jáne ózgege degen qurmettiń kórkem úlgisine ulasty. Etnosaralyq qatynastardy retteý, birtutas azamattyq ult qurý isiniń qazaqstandyq modelinen Altyn Ordalyq qaǵıdatty kórýge bolady. Munda birlik – birkelkilik degendi bildirmeıdi.
Altynshy – halyqaralyq medıasıa mádenıeti. Altyn Orda Shyǵys pen Batysty jalǵaıtyn kópir ispetti boldy. Uly Jibek jolynyń soltústik baǵytynda ornalasqan ımperıa órkenıetter arasyndaǵy jan-jaqty dıalogty – materıaldyq qundylyqtarmen qatar, ıdeıalar men ınovasıalardyń almasýyn qamtamasyz etti. Tarıhqa kóz salsaq, Altyn Ordanyń saıasatynan Elbasynyń BUU uıymy Bas assambleıasynyń minberinen tanystyrǵan «Úlken Eýrazıa» jobasynyń úlgisin kóre alamyz.
Jetinshi – adamı qundylyq. Memlekettik basqarýdyń ortalyqtandyrylǵanyna qaramastan, Altyn Orda eshqashan klasıkalyq túrdegi «shyǵys despotıasy» bolǵan emes. Qoǵamnyń ózegin bılikke degen qorqynysh emes, halqymyz ımandylyq dep aıtatyn rýhanı túpnegiz qurady. Qazir de qoǵamymyzdyń taban tirer tuǵyry, yntymaqtastyqtyń negizi – «áleýmettik reıtıń» emes, ımandylyq pen máńgilik rýhanı qundylyqtar.
Ulyq Ulys fenomenin jete túsinbeıinshe, biz búginimizdi tolyqqandy paıymdaı almaımyz. Bul iste, qurmetti áriptester, sizderdiń alatyn oryndaryńyz erekshe. Altyn Orda tarıhyn keń kólemde ári keshendi túrde zertteý Qazaqstandaǵy gýmanıtarlyq oıdyń órkendeýine tyń serpin beredi dep senemin. Konferensıa jumysy jemisti ári nátıjeli bolsyn! Barshańyzǵa tabys tileımin! Rahmet!
