الەم سيفرلىق ريەۆوليۋسيا داۋىرىنە قادام باستى. قازاقستان بۇل جاھاندىق تەحنولوگيالىق باسەكەدە ەنجار باقىلاۋشى بولىپ قالا ما، الدە بەلسەندى ويىنشى بولا الا ما؟ وسى ساۋالدىڭ جاۋابىن TALDAU TALKS پودكاسىنىڭ ارنايى شىعارىلىمىندا قازاقستان سەناتىنىڭ ءتوراعاسى ماۋلەن اشىمبايەۆ، سيفرلىق دامۋ، يننوۆاسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىبى ءمينيسترى جاسلان مادييەۆ، "قازپوشتا" اق باسقارما ءتوراعاسى اسەل جاناسوۆا جانە الەمدىك دەڭگەيدەگى IT-كومپانيا inDrive باسشىسى ارسەن تومسكيي تالقىلادى، دەپ حابارلايدى Dalanews.kz.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى سەناتىنىڭ ءتوراعاسى ماۋلەن اشىمبايەۆ بۇگىندە، شىنىمەن دە، ەرەكشە كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانىمىزدى ايتىپ، جاساندى ينتەللەكت، سۋپەركومپيۋتەرلەر مەن ستارتاپ دەگەن سوزدەر بولاشاقتىڭ تاقىرىبى ەمەس، بۇگىنگى كۇندەلىكتى شىندىققا اينالعانىن جەتكىزدى.
"سيفرلىق ريەۆوليۋسيا – بۇل كەزەكتى تەحنولوگيالىق جەتىستىك قانا ەمەس، ادامزاتتىڭ جاڭا ءبىر دامۋ سيكلىنىڭ باستالۋى. وسى ۇدەرىستە قازاقستان ەنجار باقىلاۋشى ەمەس، بەلسەندى ويىنشى بولۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن. بىرنەشە جىل بۇرىن ءبىز جاساندى ينتەللەكتتى الىستاعى ءبىر پەرسپەكتيۆا رەتىندە كوردىك. ءبىراق ءقازىر كورىپ وتىرعانىمىزداي، ول بارلىق سالاعا قارقىندى ەنىپ كەلەدى. سوندىقتان ءبىز وسى جاھاندىق ترەندتەردەن قالىس قالماۋىمىز كەرەك"، - دەدى ول.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ قازاقستاندى ەۋرازيانىڭ سيفرلىق حابىنا اينالدىرۋ مىندەتىن قويدى.
"بۇل باعىتتا جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر، ءبىراق ءالى دە جاسالۋى ءتيىس جۇمىستار كوپ. قازىرگى تاڭدا قازاقستان ەلەكتروندى ۇكىمەت سالاسىندا الەمنىڭ وزىق وتىز ەلىنىڭ قاتارىنا كىرەدى. ءبىراق مۇنىمەن توقتاپ قالۋعا بولمايدى. سيفرلاندىرۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى – ادامداردىڭ ءومىر ساپاسىن جاقسارتۋ، قىزمەتتەردىڭ قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرۋ، ەكونوميكانىڭ ونىمدىلىگىن كوتەرۋ. جاساندى ينتەللەكتتىڭ پايدا بولۋى ءتىپتى ينتەرنەتتىڭ پايدا بولۋىنان دا ماڭىزدىراق وزگەرىستەر اكەلەدى دەپ سانايمىن. ەگەر ينتەرنەت ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى تۇبەگەيلى وزگەرتسە، جاساندى ينتەللەكتتىڭ اسەرى ودان دا تەرەڭ ءارى اۋقىمدى بولماق. ماسەلە تەك تەحنولوگيادا ەمەس، بۇل جالپى وركەنيەتتىك دەڭگەيدەگى ترانسفورماسيا. ول ەكونوميكانى عانا ەمەس، مادەنيەتىمىزدى، ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ سالالارىن، ءتىپتى كۇندەلىكتى تۇرمىسىمىزدى دا تۇبەگەيلى وزگەرتەدى"، - دەدى ول.
پارلامەنت سەناتىنىڭ ءتوراعاسى ماۋلەن اشىمبايەۆتىڭ پىكىرىنشە، قازاقستان وسى ۇدەرىستەن تىس قالماۋعا ءتيىس.
"وسىعان بايلانىستى ءبىز سيفرلىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋىمىز كەرەك، ويتكەنى ەلىمىزدە ءالى دە سيفرلىق تەڭسىزدىك ماسەلەسى وتكىر تۇر. ەلىمىزدە ءالى دە جوعارى ساپالى ينتەرنەتكە قول جەتكىزە الماي وتىرعان اۋىلدار كوپ. ءبىز وسى ماسەلەنى تەز ارادا شەشۋىمىز قاجەت. جاساندى ينتەللەكتپەن بىرگە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك كەلەدى. ءبىز ونى باقىلاۋدا ۇستاۋىمىز كەرەك. جاساندى ينتەللەكت ادامزاتقا قىزمەت ەتۋى ءتيىس، كەرىسىنشە ەمەس. وسى تەحنولوگيالاردىڭ ەتيكالىق جاعىنا دا ءمان بەرىپ، ونى ادامداردىڭ يگىلىگى ءۇشىن قولدانۋ جولدارىن ايقىنداپ الۋ ماڭىزدى"، - دەدى ول.
ماۋلەن اشىمبايەۆ جاساندى ينتەللەكت تەك ەكونوميكالىق دامۋدىڭ قۇرالى ەمەس، ول الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى دە شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەتىنىن مالىمدەدى.
"مەديسينا مەن ءبىلىم بەرۋدە ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتۋىمىزگە كومەكتەسەدى. الىستاعى اۋىل تۇرعىندارى دا ساپالى ءبىلىم مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتتەرىنە قول جەتكىزۋى ءتيىس. بۇل دا ءبىزدىڭ ۇلتتىق دامۋ ستراتەگيامىزدىڭ نەگىزگى باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك. جاساندى ينتەللەكت پەن تەحنولوگيانى دامىتۋ كادر ماسەلەسىنە دە كەلىپ تىرەلەدى. بۇل رەتتە مەملەكەت باسشىسى ەلدە كەمىندە 100 مىڭ IT مامانىن دايىنداۋدى تاپسىردى. قازىرگى تاڭدا وسى باعىتتا ناقتى شارالار قابىلدانىپ جاتىر. ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن ارنايى كۋرستار ارقىلى جاستاردى سيفرلىق داعدىلارعا ۇيرەتۋىمىز كەرەك"، - دەدى ول.
تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – قازاقستاندى تالانتتى جاستار ءۇشىن تارتىمدى ەتۋ.
"جاس مامانداردى شەتەلگە جىبەرمەي، وزىمىزدە قالدىرۋدىڭ ءتيىمدى مەحانيزمدەرىن جاساۋ قاجەت. بۇل تەك جوعارى جالاقىمەن شەكتەلمەۋى كەرەك. ەكولوگيا، الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىم، ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ سالالارى – وسىنىڭ ءبارى ماڭىزدى ءرول اتقارادى. وسى باعىتتا ۇلكەن جۇمىستار اتقارىلۋى ءتيىس. جاساندى ينتەللەكتتى ەنگىزۋدىڭ باستى شارتى – بىزگە ۇلكەن يدەيالار كەرەك. تەحنولوگيانىڭ ءوزى – قۇرال عانا. ونىڭ ارتىندا ۇلكەن ۇلتتىق يدەيا، ناقتى ماقساتتار تۇرۋى ءتيىس. الەمدىك تاجىريبەدە سيفرلاندىرۋدى ۇلتتىق دامۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشى ەتىپ العان ەلدەر بار. مىسالى، سينگاپۋر «Smart Nation»، يزرايل «Startup Nation» اتاندى. ءبىز دە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق يدەيامىزدى انىقتاپ، سول يدەيا توڭىرەگىندە بىرلەسكەن ارەكەتتەرگە كوشۋىمىز قاجەت.
ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان تاعى ءبىر ۇلكەن مىندەت – جاساندى ينتەللەكتتىڭ كومەگىمەن الەمدىك دەڭگەيدەگى عىلىمي جاڭالىقتار جاساۋ. بولاشاقتا جاساندى ينتەللەكت ادامزات ءۇشىن ماڭىزدى تەوريالاردى، جاڭا تۇجىرىمداردى ءوزى قالىپتاستىرۋى مۇمكىن. بۇل بىزگە قازىرگى زامانعى عىلىمنىڭ شەكاراسىنان شىعۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسىعان دايىن بولۋىمىز كەرەك"، - دەدى اشىمبايەۆ.
ول تاعى ءبىر ماڭىزدى مىندەت زاڭنامالىق تۇرعىدا جاساندى ينتەللەكتتىڭ دامۋىن رەتتەۋ ەكەنىن جەتكىزدى.
"قازىرگى تاڭدا جاساندى ينتەللەكتتىڭ دامۋى قۇقىقتىق رەتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ءبىراق ول رەتتەۋ ونىڭ دامۋىن تەجەمەي، كەرىسىنشە، ونى قولدايتىن بولۋى كەرەك. ءبىز ءقازىر زاڭ شىعارۋشى ورگان رەتىندە وسى ماسەلەنى تەرەڭ زەرتتەپ، جاڭا زاڭنامالىق اكتىلەر دايىنداپ جاتىرمىز. ەڭ باستىسى، ءبىز جاساندى ينتەللەكتتىڭ ارتىندا ۇلكەن، عالامدىق دەڭگەيدەگى ماسەلەلەردى شەشەتىن ماڭىزدى ماقساتتاردىڭ تۇرعانىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. مىسالى، كليماتتىق وزگەرىستەرمەن كۇرەس، عارىشتى يگەرۋ، الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىك پەن تەڭسىزدىكتى جويۋ سياقتى ۇلكەن مىندەتتەر. وسىنداي ماقساتتاردى العا قويۋ ارقىلى جاساندى ينتەللەكتتى ادامزات يگىلىگىنە اينالدىرامىز. وسى باعىتتا ناقتى، باتىل شەشىمدەر مەن قادامدار جاسايتىن ۋاقىت كەلدى دەپ سانايمىن. ءبىز بۇگىن قابىلداعان شەشىمدەرىمىزبەن ەرتەڭگى قازاقستاننىڭ سيفرلىق دامۋىنىڭ نەگىزىن قالايمىز.
قازاقستاننىڭ سيفرلىق بولاشاعىن جارقىن ەتۋ ءۇشىن بىزگە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك پەن بىرلەسكەن ىس-ارەكەت قاجەت. مەملەكەت، بيزنەس جانە قوعام بىرىگىپ ارەكەت ەتكەندە عانا ەلىمىز سيفرلىق الەمدەگى باسەكەدە كوشباسشى بولا الادى. سول سەبەپتى بۇل ماسەلەگە ءاربىرىمىز جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋىمىز كەرەك"، - دەگەن پىكىر ءبىلدىردى اشىمبايەۆ.
سيفرلىق دامۋ، يننوۆاسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىبى ءمينيسترى جاسلان مادييەۆ تە وسى باعىتتا پىكىر ءبىلدىردى.
"سيفرلاندىرۋدىڭ قارقىنى قازىرگى زاماندا وتە جوعارى. قازاقستان سوڭعى 10 جىل ىشىندە سيفرلىق ترانسفورماسياعا ايتارلىقتاي ينۆەستيسيا سالدى. ناتيجەسىندە بۇگىن ءبىز ەلەكتروندى ۇكىمەت بويىنشا الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ ءبىرى سانالامىز. مىسالى، بۇۇ رەيتينگىندە ەلەكتروندى ۇكىمەتتى دامىتۋ بويىنشا قازاقستان الەمدىك ۇزدىك 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرىپ وتىر. ال مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى ونلاين ۇسىنۋ ساپاسى جاعىنان توپ-10 ەلدىڭ قاتارىندامىز. ءقازىر مەملەكەتتىك قىزمەتتەردىڭ 90%-دان استامى ەلەكتروندى فورماتتا قولجەتىمدى.
قازاقستان ءقازىر قولما-قولسىز ەكونوميكا (cashless economy) رەتىندە تانىلىپ وتىر. سەبەبى ەلىمىزدە ترانزاكسيالاردىڭ 90%-دان استامى قولما-قولسىز جۇرگىزىلەدى. مۇندا Kaspi، Halyk، Freedom سياقتى ءىرى فينتەح-كومپانيالاردىڭ ءرولى وتە جوعارى. سونداي-اق، زاڭنامالىق وزگەرىستەر دە سيفرلىق قۇجاتتاردى ءداستۇرلى قاعاز قۇجاتتارمەن تەڭەستىرىپ، ازاماتتارعا ۇلكەن جەڭىلدىك جاسادى. ءقازىر مەن ءوزىم جەكە باسىمدى كۋالاندىراتىن قۇجاتتاردى فيزيكالىق تۇردە ۇستامايمىن. بانكتىك وپەراسيالار، كولىك جۇرگىزۋ نەمەسە ۇشاقپەن ساپار كەزىندە سيفرلىق قۇجاتتاردى پايدالانامىن. بۇل – ەلىمىزدەگى سيفرلاندىرۋدىڭ ناقتى ناتيجەسى"، - دەدى مادييەۆ.
ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى باستى مىندەتىمىز – سيفرلىق تەڭسىزدىك ماسەلەسىن شەشۋ.
"ءقازىر اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردىڭ ۇشتەن ەكىسىندە 4G ينتەرنەت جوق. وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ءبىز ءبىرقاتار ناقتى جوبالاردى قولعا الدىق. بىرىنشىدەن، اۋىلدىق جەرلەرگە جوعارى جىلدامدىقتى وپتيكالىق تالشىقتى جەلىنى تارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدەمىز. بۇگىنگى كۇنى ەلدى مەكەندەردىڭ شامامەن 40%-ىنا وپتيكالىق تالشىق تارتىلعان. 2027 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن قوسىمشا 3000-نان استام اۋىلدىق ەلدى مەكەنگە ينتەرنەت تارتۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.
ەكىنشىدەن، سپۋتنيكتىك ينتەرنەت تەحنولوگيالارىن ەنگىزىپ جاتىرمىز. مىسالى، OneWeb كومپانياسىمەن كەلىسىمشارت جاساسىپ، بۇل كومپانيانىڭ قىزمەتتەرىن قازاقستان نارىعىنا شىعاردىق. بۇرىن بۇل قىزمەت ءتۇرى قىمبات بولعانىمەن، ەۋروپالىق وداقپەن كەلىسىمنىڭ ناتيجەسىندە ءبىز بۇل قىزمەتتىڭ قۇنىن ءۇش ەسە تومەندەتتىك. الداعى ۋاقىتتا Starlink كومپانياسىنىڭ قىزمەتتەرىن دە ەلگە ەنگىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. بۇل اۋىلدىق جەرلەردە ينتەرنەتتى قولجەتىمدى ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى"، - دەدى ول.
بۇگىندە قازاقستان جاساندى ينتەللەكتتى دامىتۋ ءۇشىن ماڭىزدى ينفراقۇرىلىمدىق جوبانى – سۋپەركومپيۋتەردى ىسكە قوسىپ جاتىر.
"ءبىز ءقازىر قازاقستاندا وڭىردەگى ەڭ قۋاتتى سۋپەركومپيۋتەردى ورناتتىق. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى – ۇلتتىق جاساندى ينتەللەكت جوبالارىن ىسكە اسىرۋ. بۇل بىزگە ءوزىمىزدىڭ ۇلكەن قازاقستاندىق تىلدىك مودەلدەرىمىزدى جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ياعني، قازاق ءتىلىنىڭ سيفرلىق كەڭىستىكتەگى ساپالى قولدانىسىن قامتاماسىز ەتىپ، حالىقارالىق پلاتفورمالاردا لايىقتى دەڭگەيدە كورسەتۋىمىز قاجەت.
جاساندى ينتەللەكتتى دامىتۋدىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى باعىتى – ادامي كاپيتالدى دامىتۋ. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ەلدە كەم دەگەندە 100 مىڭ IT مامانىن دايىنداۋ مىندەتىن قويدى. وسى ماقساتتا ءبىز بىرنەشە ناقتى قادام جاساپ جاتىرمىز. جوعارى وقۋ ورىندارى جىل سايىن شامامەن 30-40 مىڭ IT مامانىن دايارلايدى. ءبىراق بۇل مامانداردىڭ دەڭگەيى نارىقتىڭ تالابىنا ءاردايىم سايكەس كەلە بەرمەيدى. سوندىقتان ءبىز قوسىمشا ارنايى كۋرستاردى (Tech Orda سياقتى) اشىپ، IT ماماندارىنىڭ بىلىكتىلىگىن كوتەرۋ ءۇشىن قولداۋ كورسەتۋدەمىز. ءقازىر بۇل كۋرستاردى بىتىرگەن مامانداردىڭ 90%-ى جوعارى تابىسپەن جۇمىسقا ورنالاسۋدا"، - دەدى ول.
سونىمەن قاتار، قازاقستاندا «Alem School» باعدارلاماسى بويىنشا جاساندى ينتەللەكت سالاسىندا ماماندار دايارلانىپ جاتىر.
"بۇل باعدارلاما تەگىن جانە تاۋلىك بويى جۇمىس ىستەيدى، وندا جاستار ءوزارا تاجىريبە الماسۋ ارقىلى ءبىلىم الادى (peer-to-peer). ستۋدەنتتەر 20-دان استام باعدارلامالاۋ ءتىلىن ۇيرەنىپ، 50-دەن استام ناقتى جوبانى جۇزەگە اسىرادى. وسىلايشا، ءبىز قازاقستاندا IT-كادرلاردىڭ ساپاسىن ارتتىرىپ، ەڭبەك نارىعىنداعى باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى كوتەرەمىز"، - دەدى شەنەۋنىك.
جاسلان مادييەۆ ءقازىر جاساندى ينتەللەكت مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قىزمەتىنە دە ەنگىزىلىپ جاتقانىن ايتتى.
"جاساندى ينتەللەكتتىڭ ۇلتتىق پلاتفورماسى قۇرىلىپ، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر وسى ارقىلى جاساندى ينتەللەكت قۇرالدارىن ءوز جۇمىستارىندا پايدالانا الادى. ءبىز الداعى جىلدارى كەم دەگەندە 50 AI-جوبانى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جۇمىسىندا ىسكە قوسۋعا دايىنبىز. ونىڭ ىشىندە Egov پورتالىندا، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىندە، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە، جوعارعى سوت پەن باس پروكۋراتۋرادا جاساندى ينتەللەكتتى قولدانۋ جوسپارلانىپ وتىر.
جالپى، جاساندى ينتەللەكت تەك قانا مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋ مەن بيزنەس-پروسەستەردى اۆتوماتتاندىرۋعا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار مەديسينا، ءبىلىم بەرۋ سالالارىندا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ول ازاماتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن ارتتىرىپ، ەلدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايدى جاقسارتۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالىنا اينالادى"، - دەدى ول.
بولاشاقتا جاساندى ينتەللەكتتىڭ ماڭىزى ودان دا ارتا تۇسەدى. الەمدىك ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ءقازىر ءبىز تەك جاساندى ينتەللەكتىڭ باستاپقى كەزەڭىندە تۇرمىز.
"جاقىن ارادا AGI (Artificial General Intelligence) دەپ اتالاتىن جالپى ينتەللەكت پايدا بولۋى مۇمكىن. ول ادام ينتەللەكتىنەن دە كۇشتى بولۋى ىقتيمال. سوندىقتان ءبىز بۇعان دايىن بولۋىمىز كەرەك"، - دەپ تۇيىندەدى مينيستر.
"قازپوشتا" اق باسقارما ءتوراعاسى اسەل جاناسوۆانىڭ سوزىنشە، سيفرلاندىرۋ ءسان نەمەسە ترەند رەتىندە عانا قابىلدانباۋى كەرەك. ءاربىر سيفرلىق جوبا ناقتى ەكونوميكالىق ناتيجە بەرۋى قاجەت.
"قازپوشتا" – ەلىمىزدىڭ بۇكىل ءوڭىرىن قامتيتىن ءىرى كومپانيا. بىزدەگى نەگىزگى شىعىنداردىڭ باسىم بولىگى كولىك پەن قىزمەتكەرلەردى باسقارۋعا كەتەدى. وسى رەتتە سيفرلىق تەحنولوگيالار ءبىز ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىكتەر بەرىپ وتىر. مىسالى، سيفرلىق تەحنولوگيالاردى قولدانۋدىڭ ناتيجەسىندە ءبىز كولىك شىعىنىن 25-30%-عا دەيىن قىسقارتتىق. بۇرىن جۇرگىزۋشىلەردى باقىلاۋ، مارشرۋتتاردى وڭتايلاندىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ءقازىر ءبىز GPS جۇيەلەرىن ەنگىزۋ ارقىلى كولىك شىعىندارىن ناقتى باقىلاپ، سول ارقىلى تيىمدىلىكتى ارتتىرىپ وتىرمىز.
تاعى ءبىر ناقتى مىسال – لوگيستيكا سالاسى. بۇرىن قىتايدان كەلگەن تاۋاردى قازاقستانداعى تۇتىنۋشىعا جەتكىزۋگە 45 كۇنگە دەيىن ۋاقىت كەتەتىن ەدى. ءقازىر ءبىز پروسەستى تولىق سيفرلاندىرىپ، تاۋار جەتكىزۋ مەرزىمىن 12 كۇنگە دەيىن قىسقارتتىق. ياعني، ءاربىر پوسىلكانىڭ قايدا ەكەنىن كەز كەلگەن ۋاقىتتا كورىپ وتىرامىز. بۇل ءبىز ءۇشىن وتە ۇلكەن جەتىستىك"، - دەدى ول.
ونىڭ پىكىرىنشە، سيفرلىق تەحنولوگيالاردىڭ مۇمكىندىكتەرى لوگيستيكامەن عانا شەكتەلمەيدى.
"قازپوشتا" كومپانياسىنىڭ 20 مىڭعا جۋىق قىزمەتكەرى بار. ولاردىڭ جۇمىسى مەن ەڭبەك ونىمدىلىگىن سيفرلاندىرۋ ارقىلى ءتيىمدى باسقارا الامىز. بىزدە جۇمىس رەجيمىنىڭ 300-دەن استام ءتۇرى بار، سيفرلىق قۇرالدارمەن ءاربىر قىزمەتكەردىڭ جۇمىس ىستەگەن ۋاقىتىن ناقتى باقىلاۋعا بولادى. وسى ارقىلى ونىمدىلىكتى ارتتىرىپ، قىزمەتكەرلەرگە ناقتى ءارى ادىلەتتى ەڭبەك اقىسىن تولەۋگە مۇمكىندىك تۋدى.
جالپى، سيفرلاندىرۋدى ەنگىزگەندە ەڭ الدىمەن «بۇل نە ءۇشىن قاجەت؟» دەگەن سۇراققا ناقتى جاۋاپ بەرۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، سيفرلاندىرۋ ارقىلى ءبىز شىعىنداردى ازايتامىز با، جىلدامدىقتى ارتتىرامىز با، الدە قىزمەت ساپاسىن جاقسارتامىز با دەگەن ناقتى ماقسات بولۋى ءتيىس. ەگەر وسى سۇراقتارعا ناقتى جاۋاپ بەرمەسەك، سيفرلاندىرۋدىڭ ناتيجەسى دە تومەن بولادى"، - دەدى ول.
اسەل جاناسوۆا جاساندى ينتەللەكتتى دامىتۋدىڭ باستى ءتورت كومپونەنتى بار ەكەنىن، ولارعا ينفراقۇرىلىم، دەرەكتەر، الگوريتمدەر جانە قولدانبالى قۇرالدار جاتاتىنىن ايتتى.
"قازاقستان ءۇشىن ينفراقۇرىلىم – وتە ماڭىزدى باعىت. بىزدە كليماتتىق جاعداي داتا-ورتالىقتار (data center) سالۋعا وتە قولايلى. ياعني، بۇل – ەلىمىزدىڭ بولاشاقتاعى ماڭىزدى ارتىقشىلىقتارىنىڭ ءبىرى. بولاشاقتا قازاقستان دەرەكتەر ءۇشىن سەنىمدى، ءقاۋىپسىز ءارى ەكونوميكالىق ءتيىمدى ورتالىق بولا الادى. بۇرىن شۆەيساريا بانك سالاسىندا سەنىمدى ەل رەتىندە تانىلسا، قازاقستان بولاشاقتا داتا ورتالىقتارى ارقىلى وسى ءرولدى اتقارا الادى.
سيفرلاندىرۋ مەن جاساندى ينتەللەكتتى دامىتۋداعى تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – كادرلار دايارلاۋ. جاس مامانداردى دايارلاۋ تەك باعدارلامالاۋ تىلىمەن شەكتەلمەۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز – جاس مامانداردىڭ تەرەڭ ماتەماتيكالىق جانە لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتتەرىن قالىپتاستىرۋ. مەنىڭشە، ءقازىر ۋنيۆەرسيتەتتەردە وقىتىلاتىن بازالىق ماتەماتيكا مەن فيزيكا پاندەرىنىڭ ساپاسىن كوتەرۋ قاجەت. جەكە تاجىريبەمدە، مىسالى، كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىزدى العاشقى ءبىر جىل تەك ديسكرەتتى ماتەماتيكا ءپانىن وقىتىپ، لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن دامىتقان. بۇل وتە ماڭىزدى. سوندىقتان ەلىمىزدە دە ماتەماتيكا مەن فيزيكانى تەرەڭ وقىتۋ ماڭىزدى دەپ سانايمىن"، - دەگەن پىكىر ءبىلدىردى ول.
وعان قوسا IT ماماندارىن ەلدە ۇستاپ قالۋ ماسەلەسى دە وتە وزەكتى ەكەنىن جەتكىزدى.
"جاس IT-ماماندارى تەك جوعارى جالاقى ءۇشىن ەمەس، قىزىقتى ءارى يننوۆاسيالىق جوبالار ءۇشىن جۇمىس ىستەگىسى كەلەدى. ولار ءۇشىن الەۋمەتتىك جاعداي دا ماڭىزدى: جاقسى ەكولوگيا، ىڭعايلى جۇمىس كەستەسى، ينفراقۇرىلىمنىڭ بولۋى. سوندىقتان وسى ماسەلەلەردى كەشەندى تۇردە شەشۋىمىز كەرەك"، - دەپ تۇيىندەدى ول.
حالىقارالىق inDrive كومپانياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە باس ديرەكتورى ارسەن تومسكيي جاساندى ينتەللەكت – جاي عانا تەحنولوگيا ەمەس، بۇل ادامزاتتىڭ جاڭا دەڭگەيگە ءوتۋى ەكەنىن ايتتى.
"ءبىز قازىرگە دەيىنگى بارلىق تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەرىمىزدىڭ شەگىنە جەتتىك، ەندى جاڭا دەڭگەيگە شىعۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى قولدانىلىپ جاتقان جاساندى ينتەللەكت قۇرالدارى، سونىڭ ىشىندە ۇلكەن تىلدىك مودەلدەر (ChatGPT، Gemini، DeepSeek)، بۇل تەك باسى عانا. الداعى ۋاقىتتا Artificial General Intelligence (AGI) – جالپى جاساندى ينتەللەكت پايدا بولادى دەپ بولجانىپ وتىر. بۇل – ادام ينتەللەكتىنەن دە اسىپ تۇسەتىن، ءتىپتى ادامزات ءۇشىن مۇلدەم جاڭا شەشىمدەر قابىلداي الاتىن دەڭگەي. وعان دايىن بولۋىمىز كەرەك.
جاساندى ينتەللەكتتىڭ كومەگىمەن ادامزات بۇرىن شەشىلمەگەن كوپتەگەن پروبلەمالاردى شەشەدى دەپ ويلايمىن. مىسالى، مەنىڭ اقش-تا تۇراتىن دوسىمنىڭ ايەلى اۋىر ناۋقاسقا شالدىققان ەدى. ميللياردەر دوسىم الەمدەگى ەڭ ۇزدىك مەديسينا ورتالىقتارىنا جۇگىندى، ءبىراق دارىگەرلەر دياگنوزدى تابا المادى. اقىر سوڭىندا ول ChatGPT كومەگىنە جۇگىندى. نەبارى ءۇش ساعات ىشىندە جاساندى ينتەللەكت وعان اۋرۋدىڭ ىقتيمال ءتورت سەبەبىن انىقتاپ بەردى. ناتيجەسىندە ناقتى دياگنوز قويىلىپ، ءتيىستى ەم-دوم جۇرگىزىلدى. بۇل – تاڭعالارلىق وقيعا، ءبىراق شىندىق. وسىنداي قۇرالدار بولاشاقتا شالعاي اۋىلدا تۇراتىن ادامعا دا، ميلليونەرگە دە بىردەي قولجەتىمدى بولۋى مۇمكىن"، - دەدى ول.
ونىڭ پىكىرىنشە، inDrive كومپانياسى جاساندى ينتەللەكتتى الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىك ماسەلەسىن شەشۋدىڭ قۇرالى دەپ قاراستىرادى.
"الەمنىڭ كەز كەلگەن تۇكپىرىندە ءومىر سۇرەتىن ادام بىردەي ساپالى مەديسيناعا، بىلىمگە، ادىلەتتىلىككە قول جەتكىزۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ءبىز كومپانيامىزدىڭ ميسسياسىن ادىلەتسىزدىكتى ازايتۋعا باعىتتادىق. جاساندى ينتەللەكت وسى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ەڭ ءتيىمدى قۇرالدىڭ ءبىرى بولا الادى. قازاقستاننىڭ سيفرلىق دامۋىن تالقىلاعان كەزدە سيفرلىق تاۋەلسىزدىك تۋرالى ماسەلەنى دە كوتەرۋىمىز كەرەك. ءقازىر الەمدەگى ءىرى IT-كومپانيالار نارىقتاردى تولىعىمەن مونوپوليالاپ جاتىر. ولار ءوز ونىمدەرى مەن قىزمەتتەرىن ەنگىزۋ ارقىلى ۇلتتىق ەكونوميكالاردان وراسان زور قاراجاتتى سىرتقا الىپ كەتۋدە. مەن مۇنى سيفرلىق كولونياليزم دەپ اتايمىن. سوندىقتان ءبىز سيفرلىق سۋۆەرەنيتەت ماسەلەسىن ەرتەرەك قولعا الۋىمىز كەرەك. ءوزىمىزدىڭ جەرگىلىكتى IT-كومپانيالارىمىزدى قولداپ، ولاردىڭ ۇلتتىق نارىقتا باسەكەگە قابىلەتتى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋىمىز قاجەت"، - دەدى ول.
ونىڭ پىكىرىنشە، بۇل ماسەلە قازاقستان ءۇشىن وتە ماڭىزدى.
"ءبىز كومپانيامىزدىڭ شتاب-پاتەرىن الماتىعا ورنالاستىردىق. مەن الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىندە بولدىم، ءبىراق الماتىنىڭ الەۋەتى وتە جوعارى ەكەنىنە كوزىم جەتتى. مۇندا وتە جاقسى ادامدار تۇرادى، ادەمى تابيعات، دامىعان ينفراقۇرىلىم بار. ءبىراق ەكى ماسەلە شەشىلسە، الماتى ودان دا تارتىمدى بولار ەدى. ءبىرىنشىسى – ەكولوگيالىق جاعداي، ەكىنشىسى – كولىك قوزعالىسىنىڭ ماسەلەسى. بىزگە IT-مامانداردى قازاقستاندا ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن وسى ماسەلەلەردى شەشۋ كەرەك. سەبەبى تالانتتى ادامداردىڭ كوبى ەكولوگيالىق تازا جەردە تۇرعىسى كەلەدى.
جالپى، سيفرلاندىرۋ مەن جاساندى ينتەللەكتتى دامىتۋ ءۇشىن باستى ەكى نارسە قاجەت دەپ سانايمىن. ءبىرىنشىسى – مىقتى ۇلتتىق يدەيا. ياعني سيفرلاندىرۋ تەك قۇرال عانا، ونىڭ ارتىندا ناقتى يدەولوگيا تۇرۋى كەرەك. الەمدىك تاجىريبەدە كەز كەلگەن ەلدىڭ دامۋى ۇلتتىق يدەيامەن بايلانىستى بولعان. مىسالى، اقش-تىڭ «امەريكالىق ارمانى»، ءيزرايلدىڭ «Startup Nation» يدەياسى. قازاقستاننىڭ دا وسىنداي ايقىن ءارى تارتىمدى ۇلتتىق يدەياسى بولۋى قاجەت"، - دەپ ءتۇسىندىردى ول.
ارسەن تومسكيي بۇل ىستە تالانتتى ادامداردى تارتۋىمىز كەرەك ەكەنىن مالىمدەدى.
"قازىرگى زاماندا نەگىزگى رەسۋرس – تالانتتى ادامدار. بۇرىن ەلدەر بايلىق ءۇشىن التىن مەن دامدەۋىشتەرگە تالاسسا، بۇگىن تالانتتى جاستار ءۇشىن باسەكە جۇرۋدە. ءبىز تالانتتى جاستاردى تارتىپ، ولاردى قازاقستاندا ۇستاپ قالۋدىڭ ءتيىمدى مەحانيزمدەرىن جاساعانىمىز ابزال. بۇل تەك جوعارى جالاقىنى قامتاماسىز ەتۋمەن عانا شەكتەلمەيدى. جاستار ءۇشىن قىزىقتى جوبالار، ەركىن شىعارماشىلىق ورتا، زاماناۋي ينفراقۇرىلىم مەن الەۋمەتتىك جاعداي ماڭىزدى"، - دەدى ول.
تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – جاساندى ينتەللەكتتى دامىتۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق جاعدايىن ءتيىمدى پايدالانۋ.
"قازاقستان – اۋماعى بويىنشا الەمدەگى توعىزىنشى مەملەكەت. ەلدىڭ ۇلكەن اۋماعى كۇن جانە جەل ەنەرگياسىن وندىرۋگە ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى. قازىرگى كەزدە ءىرى دەرەكتەر ورتالىقتارىنا (داتا-ورتالىقتار) ەلەكتر ەنەرگياسى وتە قاجەت. ءبىز داتا-ورتالىقتارىن ەلدىڭ كليماتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرىپ، ءتيىمدى ورنالاستىرساق، بۇل بولاشاقتا ەلىمىزدىڭ ارتىقشىلىعىنا اينالادى. مىسالى، تاۋلى ايماقتاردا داتا-ورتالىقتاردى سالساق، ونى سۋىتۋعا كەتەتىن ەنەرگيا شىعىندارى تومەن بولادى. وسى ارقىلى قازاقستان حالىقارالىق IT-كومپانيالار ءۇشىن وتە ءتيىمدى ورىنعا اينالۋى مۇمكىن.
قازاقستان سيفرلىق داۋىردە كوشباسشى ەلگە اينالۋى ءۇشىن ءبىز باتىل، تاۋەكەلگە بارۋدان قورىقپايتىن ساياسات جۇرگىزۋىمىز كەرەك. سيفرلىق دامۋ تاۋەكەلدەرسىز جۇزەگە اسپايدى. ەگەر ءبىز قاتەلىكتەردەن قورىقساق، ەشتەڭە وزگەرمەيدى. مىسالى، پرەزيدەنت توقايەۆ ۇسىنعان «كريپتوقالا» جوباسى – وتە باتىل يدەيا. بىزگە وسىنداي يننوۆاسيالىق جوبالاردى ءجيى جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. ولار ءساتتى بولسا، ونى بۇكىل ەلگە تاراتۋعا بولادى. مەن قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا سەنەمىن. بۇل ەلدە سيفرلاندىرۋ مەن جاساندى ينتەللەكتتى دامىتۋدىڭ بارلىق العىشارتى بار. تەك ناقتى ۇلتتىق يدەيانى ايقىنداپ، تالانتتى ادامدارعا قاجەتتى جاعداي جاساۋ كەرەك. سوندا عانا قازاقستان سيفرلىق الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلى بولا الادى دەپ ويلايمىن"، - دەپ تۇيىندەدى ول.
