ەلىمىزدە دەموكراتيانى دامىتۋ، ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جانە زاڭ ۇستەمدىگىن نىعايتۋ ماقساتىندا قاجەتتى زاڭنامالىق جاعداي جاسالعان. اتاپ ايتساق، «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىنىڭ قاعيداتتارىن ەنگىزۋ شەڭبەرىندە قازاقستان ازاماتتارى ساياسي شەشىمدەر قابىلداۋ پروسەسىنە كەڭىنەن قاتىساتىن بولدى. بۇدان باسقا ساياسي باسقارۋدىڭ تەڭگەرىمدى جۇيەسى قۇرىلىپ، ەسەپ بەرەتىن ۇكىمەت جانە اشىقتىق قاعيداتتارى ەنگىزىلدى. ماقسات – ەلىمىزدى ساياسي تۇرعىدا ترانسفورماسيالاۋ جانە «ادىلەتتى قازاقستاندى» قۇرۋ ءۇشىن باستالعان پروسەستەردى سوڭىنا دەيىن جەتكىزۋ كوزدەلگەن.
دەموكراتياعا اتسالىسۋ:
مەملەكەت باسشىسىنىڭ رەفورماسىنا سايكەس زاڭناماعا ق ر پرەزيدەنتى ءبىر رەت جەتىجىلدىق مەرزىمگە سايلانۋ ەرەجەسى بەكىتىلدى. ياعني، پرەزيدەنتتىڭ ەكى رەت سايلانۋ قۇقى جوق. بۇل قازاقستانداعى دەموكراتيا قاعيداتتارىن نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەردى.
سۋپەرپرەزيدەنتتىك وكىلەتتىكتى جويۋعا باعىتتالعان كونستيتۋسيالىق رەفورمالار ىسكە اسىرىلدى. پرەزيدەنتتىڭ جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارعا قاتىستى وكىلەتتىگى شەكتەلىپ، ونىڭ سەناتتاعى كۆوتاسى قىسقارتىلدى.
رەسمي ساياسي پارتيالاردى تىركەۋ شەگى ءتورت ەسە، ياعني 20 مىڭنان 5 مىڭ ادامعا دەيىن تومەندەتىلدى. تىركەۋ ەرەجەلەرى جەڭىلدەتىلدى.
ۇلتتىق زاڭنامانى ليبەراليزاسيالاۋ ناتيجەسىندە «رەسپۋبليكا» جانە «بايتاق» سياقتى جاڭا ساياسي پارتيالار تىركەلدى. «رەسپۋبليكا» پارتياسى 2023 جىلعى ناۋرىزدا وتكەن پارلامەنت سايلاۋىندا «امانات»، «اق جول»، «اۋىل»، «جالپىۇلتتىق سوسيال-دەموكراتيالىق پارتيا» جانە «قازاقستاننىڭ حالىق پارتياسى» سەكىلدى تانىمال پارتيالارمەن قاتار جەڭىسكە جەتتى.
ءماجىلىستىڭ وكىلەتتىگى ەداۋىر كەڭەيتىلدى. جاڭا مودەلگە سايكەس سايلاۋ پارتيالىق تىزىمدەر مەن ءبىرمانداتتى وكرۋگتەر بويىنشا ءوتتى. 2023 جىلعى ناۋرىزداعى سايلاۋ قورىتىندىسى بويىنشا پارلامەنتتەن ورىن العان التى پارتيانىڭ ۇشەۋى دەپۋتاتتىق مانداتتارعا العاش رەت يە بولدى، ال ونىڭ بىرەۋى – وپپوزيسيالىق پارتيا.
2022-2023 جىلدارداعى سايلاۋلاردا ەلىمىز ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ تالاپتارىنا ساي كەلەتىن سايلاۋدى رەتتەۋدىڭ جاڭا جۇيەسىن جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى قازاقستانداعى ساياسي باسەكەلەستىكتى قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەردى.
سايلاۋ كەزىندەگى پارتيالىق تىزىمدەردى جاساقتاۋ جانە پارلامەنتتىك مانداتتاردى ءبولۋ كەزىندە ايەلدەرگە، جاستارعا جانە ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادامدارعا ارنايى كۆوتا ەنگىزىلدى.
قازاقستان تاريحىندا العاش رەت اۋداندىق جانە قالالىق دەڭگەيدەگى اكىمدەر سايلاۋى وتكىزىلدى. بۇل اۋىلدىق وكرۋگتەر اكىمدەرىنىڭ شامامەن 60 پايىزىن جاڭارتۋعا مۇمكىندىك بەردى.
وڭىرلىك قارجىلاندىرۋ ءىسىن ترانسفورماسيالاۋ جانە جاڭادان اباي، ۇلىتاۋ، جەتىسۋ وبلىستارىن قۇرۋ ەسەبىنەن جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنىڭ وكىلەتتىكتەرى كەڭەيتىلدى. جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ قۇقىعى جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنا بەرىلدى.
پرەزيدەنتتىك جاستار كادر رەزەرۆى قۇرىلدى. ىرىكتەۋدىڭ بىرنەشە ساتىسىنان وتكەن جاس ماماندار مەملەكەتتىك قىزمەتتە باسشىلىق لاۋازىمدارعا تاعايىندالۋعا مۇمكىندىك الدى.
حالىقتىڭ ەلدى باسقارۋ ىسىنە جانە قازاقستاننىڭ بولاشاق دامۋىنا قاتىستى يدەولوگيالىق، مادەني پارامەترلەردى ايقىندايتىن شەشىمدەر قابىلداۋ پروسەستەرىنە قاتىسۋىن ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى ۇلتتىق قۇرىلتاي بولىپ قايتا قۇرىلدى.
قۇقىق قورعاۋ تەتىكتەرى:
رەفورمالار ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جۇيەسىن نىعايتتى. سوتتاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن كۇشەيتۋگە باعىتتالعان زاڭنامالىق تۇزەتۋلەر قابىلداندى. القابيلەر سوتى قارايتىن ىستەردىڭ ساناتتارى كەڭەيتىلدى.
قازاقستان ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندەگى ۇلتتىق تەتىكتەردىڭ ءرولىن كۇشەيتتى. ەلىمىزدە ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ومبۋدسمەن ينستيتۋتى تولىققاندى جۇمىس ىستەيدى. اتالعان ينستيتۋت كونستيتۋسيالىق مارتەبەگە يە بولدى. سونداي-اق قازاقستاندا ادام قۇقىقتارى جونىندەگى، بالا قۇقىقتارى جونىندەگى، ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى بار ادامداردىڭ قۇقىقتارى جونىندەگى ومبۋدسمەندەر تاعايىندالدى.
كونستيتۋسيالىق سوت ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋدىڭ ماڭىزدى تەتىگى رەتىندە قايتا قۇرىلدى. قازاقستان ازاماتتارى وعان تىكەلەي جۇگىنە الادى.
كونستيتۋسيالىق سوت – اتا زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن كونستيتۋسيالىق باقىلاۋدىڭ جوعارى ورگانى. كونستيتۋسيالىق سوت تۇپكىلىكتى شەشىم شىعارادى جانە ونىڭ شەشىمدەرىن، سونىڭ ىشىندە ازاماتتاردىڭ كونستيتۋسيالىق قۇقىقتارىنا قاتىستى شەشىمدەردى پرەزيدەنت تە قايتا قاراي المايدى.
كونستيتۋسياعا ەنگىزىلەتىن كەز كەلگەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار كونستيتۋسيالىق سوتتىڭ ءتيىستى قورىتىندىسى بولعان جاعدايدا عانا رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمعا نەمەسە پارلامەنتتىڭ قاراۋىنا شىعارىلۋى مۇمكىن.
كونستيتۋسيالىق سوتتىڭ ون ءبىر سۋدياسىنىڭ التاۋىن، ياعني كوپشىلىگىن پارلامەنت پالاتالارى تاعايىندايدى. ال ءتوراعانى پرەزيدەنت تاعايىنداعانىمەن، وعان سەناتتىڭ كەلىسىمى قاجەت.
پەتيسيالاردى جاريالاۋ جانە قاراۋ ءتارتىبىن رەتتەيتىن زاڭ قابىلداندى. بۇل ازاماتتارعا ءونلاين-وتىنىش بەرۋ ارقىلى ءوز پىكىرلەرىن بىلدىرۋگە جول اشادى. مۇنداي تاجىريبە ۇكىمەت قىزمەتىنە اشىق مونيتورينگ جاساۋدى قامتاماسىز ەتەدى.
ادام قۇقىقتارى جانە زاڭ ۇستەمدىگى:
الەۋمەتتىك كودەكس قابىلداندى. قۇجات حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرعىدان وسال ساناتىنا جاتاتىن ازاماتتاردى جان-جاقتى قولداۋعا باعىتتالعان. ءقاۋىپتى ەڭبەك جاعدايلارىندا جۇمىس ىستەيتىن ادامدار ءۇشىن ارنايى تولەم بەكىتىلدى.
پرەزيدەنت قازاقستاننىڭ حالىقارالىق مىندەتتەمەلەرىنە تولىق ساي كەلەتىن «ادام قۇقىقتارى مەن زاڭ ۇستەمدىگى سالاسىنداعى ءىس-قيمىل جوسپارى تۋرالى» جارلىققا قول قويدى.
قازاقستان ءولىم جازاسىن جويدى جانە سوتتالعانداردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى ازاماتتىق فۋنكسيالاردى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنەن الىپ، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنە بەردى. قازاقستان بالالار مەن مۇگەدەكتەردىڭ قۇقىقتارى تۋرالى بۇۇ-نىڭ فاكۋلتاتيۆتىك حاتتامالارىن راتيفيكاسيالادى.
ازاپتاعانى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك قاتاڭداتىلدى، ازاپتاۋلارعا قارسى كۇرەستىڭ ۇلتتىق پريەۆەنتيۆتى مەحانيزمى كۇشەيتىلدى، ازاپتاۋلارعا جانە قاتىگەز ىس-ارەكەتتەرگە قاتىستى زاڭنامالىق انىقتاما ەنگىزىلدى.
تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق ءۇشىن اكىمشىلىك جانە قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك ەداۋىر كۇشەيتىلدى. مۇنداي جاعدايلاردا تاراپتاردىڭ قايتا تاتۋلاسۋ مۇمكىندىگى زاڭ جۇزىندە الىنىپ تاستالدى.
ۇلتتىق قوردان بالالارعا ارنالعان اۋدارىمداردى رەتتەيتىن زاڭ قابىلداندى.
ميتينگىلەر تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلداندى. وندا رۇقسات الۋدىڭ ورنىنا، الدىن الا ەسكەرتۋ ءتارتىبى ەنگىزىلدى. ناتيجەسىندە قازاقستاندا بەيبىت ميتينگىلەر سانى بىرنەشە ەسە ءوستى.
ب ا ق تۋرالى زاڭ ءقاۋىپسىز سيفرلىق كەڭىستىك قۇرۋ ماقساتىندا رەفورمالاندى.
