دەموكراتيا كۇشپەن ورنامايدى
فەتحۋللاح گۇلەن تۇركيادا ورىن العان اسكەري توڭكەرىس ارەكەتىنەن كەيىن جاساعان مالىمدەمەسىندە: «اسكەري كۇرەستەرگە ەشقاشان دا وڭ كوزقاراسپەن قاراعان ەمەسپىن. دەموكراتيا قانداي دا ءبىر كۇشتىك ادىسپەن ورناتىلمايدى. ماعان جابىلعان بۇل جالانى دا جيرەنىشپەن جوققا شىعارامىن» دەگەن بولاتىن.
ال، «Financial Times» باسىلىمىنىڭ: «كەيبىر اقپارات قۇرالدارى بۇل وقيعانى ر.ەردوگان ءوزىنىڭ اسكەري كۇشىن ارتتىرۋ ماقساتىندا قولدان ۇيىمداستىردى دەپ تاراتۋدا. بۇعان ءسىز نە دەيسىز؟» دەگەن سۇراعىنا بىلاي جاۋاپ بەردى:
– وسى ءبىر سەناريي قاراپايىم ءمۇمىن مۇسىلمان ءۇشىن ادەيى تاعىلعان ايىپ، اۋىر جالا. الايدا كەيبىرەۋلەردىڭ، ەشتەڭەنىڭ بايىبىنا بارماستان، وسى ماسەلەنى تالقىلاعاندارى مەنى قاپالاندىردى. ولار بۇدان بۇرىن ورىن العان جايتتەردى ەسكەرە وتىرىپ تالقىلاسا مەن ەشتەڭە دەمەس ەدىم. مۇنداي وقيعالار بۇرىن دا بولعان. الەمدىك كوشباسشىلاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ جالعان وپپوزيسيالارى بولعانىنا دا قانىقپىز. سونداي وپپوزيسيا كۇشتەرىنىڭ باسشىلارىن قاساقانا ولتىرۋگە ارەكەت ەتكەنسىماقتارى دا بولدى. دەگەنمەن، مىنالار وسىنداي ارەكەتكە باردى دەپ، الدەكىمدەردى قارالاۋ، ماسەلەن بىزگە ءجونسىز جالا جابۋ بارىپ تۇرعان كورسوقىرلىق ەمەس پە؟ تەك ءبىر اللام جار بولسىن دەپ، سىيىنۋدامىن.
ءىزباسارلارىمنىڭ ءبىر پايىزىن دا تانىمايمىن
«New York Times» باسىلىمىنان ستەپان سولدىڭ: «تۇركياداعى اسكەري توڭكەرىس ارەكەتىندە ءسىزدىڭ ءىزباسارلارىڭىزدىڭ قانداي دا ءبىر ءرولى بار ما؟» دەگەن سۇراعىنا ف.گۇلەن:
– اشىعىن ايتار بولسام، مەن، مەنىڭ سوڭىمنان ەرۋشىلەردى تانىمايمىن. مۇمكىن ورىن العان وقيعاعا ىرزا بولعاندار بار شىعار. شىنىمدى ايتسام، ءسىز ايتىپ وتىرعان ءىزباسارلارىمنىڭ ءبىر پايىزىن دا تانىمايمىن. سوندىقتان، ءسىز ايتقانداي بۇل ىستە ولاردىڭ قولتاڭباسى بار ما، جوق پا ماعان ول جاعى بەيمالىم. ادام بىرەۋدى جەك كورسە، بۇل ونىڭ وزگە نارسەلەردى ۇناتۋىنا سەبەپ بولۋى مۇمكىن. بۇل رەسپۋبليكالىق حالىق پارتياسى (CHP)، وپپوزيسيالىق حالىق پارتياسى (MHP) دا بولۋى مۇمكىن، ءسىز دە بولۋىڭىز مۇمكىن، مەن دە بولۋىم مۇمكىن» دەپ جاۋاپ قاتتى.
«جابىلعان جالعان جالالار جۇرەك اينىتادى…»
«Sky News» باسىلىمىنىڭ «بۇگىن تاڭەرتەڭ اقش ءسىم د.كەرري سىزگە قاتىستى، «بىزگە ف.گۇلەندى كەرى قايتارۋ تۋرالى ەشقانداي تالاپ تۇسپەدى. بۇعان قاتىستى قانداي دا ءبىر دالەلدەرى بولسا، ۇسىنسىن. سول كەزدە قارايمىز» دەدى كەرري. ءسىز بۇعان نە ايتار ەدىڭىز؟» دەگەن سۇراعىنا ف.گۇلەن:
– بۇرىن دا وسىعان ۇقساس جايتتار بولمادى ەمەس، بولدى. 17-25 جەلتوقسان وقيعالارىنا قاتىستى دا بارلىق كىنا بىزگە اۋدارىلعان-تىن. مەن سول وقيعالارعا بايلانىستى دا ايتار بولسام، انت ەتەيىن، ونى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ بىردە بىرەۋىن تانىمايمىن. الايدا، ولاردىڭ مەنى تانۋلارى ابدەن مۇمكىن، ءتىپتى، ءوزىمدى لايىق ساناماسام دا، الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە دە مەنى بىلەتىندەر بار. مەن تانىمال ادام ەمەسپىن، قاراپايىم عانا كوپتىڭ ءبىرىمىن. الايدا، جازعان-سىزعاندارىمىزدىڭ، كەيبىر ىستەرىمىزدىڭ ناتيجەسىندە اتىمىز شىعىپ كەتۋى مۇمكىن. ياعني، ءسىزدىڭ اپ-ساتتە كوپشىلىككە تانىلا قالۋىڭىز ابدەن مۇمكىن. اكىمشىلىك، قاۋىپسىزدىك قىزمەتىندەگىلەر دە مەنى وسىلاي تانىپ العان بولۋى كەرەك. الدىمەن اسكەرلەردى قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرى ارقىلى ۇستاپ، سوسىن قۇقىق قىزمەتكەرلەرى ولارعا ۇكىم شىعاردى. اسكەرلەردى قولاستىنا العانىن دا بىلەمىن. مەن رەفەرەندۋم كەزىندە دە، ولاردى وسى جاقتان قولداۋعا تىرىستىم. الايدا ولار وزدەرىنەن باسقا بىرەۋدى جاقىن قابىلداي الماعاندىقتان، وسى ءىستى ءسىزدى جاقتايتىن قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرى، زاڭ قىزمەتكەرلەرى جاسادى دەدى. 17-25 جەلتوقسان وقيعاسىن قۇددى ءبىز جاساعانداي كورسەتتى. بۇل ەش نەگىزسىز جالا عوي. بۇل جولعى كەزەكتى جالادان ساقتانعانىمداي، سول جالانى دا تەرىسكە شىعارامىن، – دەدى.
دەموكراتيا كەرى قايتارىلمايتىن ۇدەرىس
«New York Post» گازەتىنىڭ: «وسى جەردەگى (امەريكا. اۋد.) ءوز قاۋىپسىزدىگىڭىز مازالايدى ما؟ تۇركياداعى ەكى بىردەي دەموكراتيانىڭ كەلەشەگىنە الاڭدايسىز با؟» دەگەن ساۋالىنا دا ف.گۇلەن بىلاي جاۋاپ بەردى:
– جوق، بۇل جاقتا ماعان تونەتىن ەشقانداي ءقاۋىپ جوق. بۇرىننان بەرى شاعىن عانا عيماراتتا تۇراتىنمىن. كەيىننەن ءورت قاۋپىنە بايلانىستى ساقتىق شارالارى كۇشەيتىلدى. شاماسى، FBI (فەدەرالدىق تەرگەۋ بيۋروسى. اۋد.) بىرەۋدى تۇتقىنداعان بولۋ كەرەك. ونى وسى جاقتا جوسپارلى ارەكەت ءۇشىن ورماندا جاسىرىنعان جەرىنەن تاۋىپتى. سول جەردە شاعىن ءبىر جەرىم بولاتىن. بۇل جەردە دە ءوز الەمىنە ساي، ءبىر بولمەم بار. تۇركياداعى دەموكراتيا ماسەلەسى، قازىرگى كۇندە كوكىرەك كوزدەرى اشىق بولسا دا، تومەن ويلىلار، ءوز تانىم كوكجيەكتەرىنەن سارالاپ، وزدەرى باعامداعان تۇركيادا «دەموكراتيا بار ما، جوق پا؟» دەگەن ماسەلەگە جاۋاپ ىزدەپ كورسە ەكەن. مەن بىرنەشە جىل بۇرىن، ءبىر پىكىرتالاس كەزىندە «دەموكراتيا» دەدىم. مەن قازىرگى تاڭداعى بيلىكتى رەتتەۋشى باسىلىمداردىڭ شابۋىلىنا ۇشىراپ وتىرمىن. «دەموكراتيا كەرى قايتارىلمايتىن ۇدەرىس» دەدىم. رەسپۋبليكاعا دا سولاي قارادىم. مەن ولاردان بۇرىن-اق رەسپۋبليكاشىل بولعاندىعىمدى ايتتىم. ول كەزدە مەملەكەتكە دە، دەموكراتياعا دا قارسى ەدى. زايىرلىلىق قاعيداتىنا (سەكۋلياريزم) دا قارسى بولاتىن. الايدا، قازىرگى تاڭدا تۇركيادا دەموكراتيا بار ما، جوق پا؟ بار بولسا، بۇل دەموكراتيا كەلەشەك كۇنىمىز ءۇشىن نەلەردى ۋادە ەتۋدە؟ بۇلاردىڭ جاۋاپتارىن مەنى قارالاۋشىلارعا قالدىرامىن.
ەركىندىك ادامنىڭ ءوزى
بريتاندىق «Guardian» ءجۋرناليسىنىڭ: «اسكەري توڭكەرىس ارەكەتى بولعان كۇنى مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاسالعانداي ءبىر ساتتىك قۇبىلىس بولدى. سول كەزدەردە ەلىڭىزگە قايتۋ تۋرالى ويلادىڭىز با؟ ءسىز ءوز ەلىڭىزدى ساعىناسىز، بۇل بارىمىزگە بەلگىلى… سول اسكەري توڭكەرىس ارەكەتى جۇزەگە اسىرىلعاندا ەلىڭىزگە قايتا ورالار ما ەدىڭىز؟» دەگەن ساۋالىنا ف.گۇلەن:
– يا، ساعىنامىن، الايدا اقيقاتىن ايتار بولسام، كوبىنەسە وسى جەردە-اق قالعىم كەلەدى. الاڭسىز، ەكى جىل بويى ءبىر عيماراتتان شىقپادىم. وقشاۋ ءومىر سۇرۋدەمىن. كوپ ەشكىممەن ارالاسپايمىن. ەسەسىنە، ادام ءوز ەركىندىگىن سەزىنەدى. ەركىندىك ادام بالاسى ءۇشىن وتە ماڭىزدى. مۇمكىن ەركىندىك دەگەنىمىزدى ادامنىڭ ءوزى دەپ باعالاساق بولار. يسلامي قۇقىق جۇيەسىندە دە، زاماناۋي قۇقىق جۇيەسىندە دە كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعالاتىن 5-6 نارسە بار. سولاردىڭ بىرەۋى – ەركىندىك. كەزىندە 28 اقپان وقيعاسى ورىن العاندا امەريكاداعى «Meyo» كلينيكاسىنا ەمدەلۋگە كەلگەن ەدىم (1997 جىلى 28 اقپاندا تۇركيادا بەيبىت سيپاتتا اسكەري توڭكەرىس ورىن العان بولاتىن؛ اۋد.). سوسىن ماۋسىم ايىنداعى جانجال ورىن الدى، اقىرزاماندى توندىرگەندەي بولعان سول سوتتان اقتالىپ شىقتىم. سول كەزدە ورتادا قالدىم. بۇل جەر تازا جەر، اينالامدا دا تازا ادامدار بار. مەن دە بىر-ەكى جاقىن دوستارىممەن وسى جەردە قالا بەردىم اقىرى. الايدا، تۋعان جەر قاسىرەتى، وتانعا دەگەن ماحابباتىم، ءبارى-بارى ساعىندىرادى، ارينە. دەسە دە، ادام ەركىندىك پەن تىنىشتىق بار جەردە، تيتىمدەي بولسا دا ءبىر نارسەنى ەركىن تۇردە بىتىرە الاتىن جەردى تاڭدايدى ەمەس پە؟ سوسىن ەكىنشى ءبىر ءجايت، كوتەرىلىس جاساعاندار، ماعان قىسىم كورسەتتى. بۇلاردىڭ دا سولار جاساعاندى جاساماستارىنا كىم كەپىل.. ەلگە قايتقانىمدا، سول پيعىلداعىلار جاعادان الۋلارى تاعى مۇمكىن. سەنىپ بولمايدى… كۇنشىلدىك، قىزعانىش دەگەن نارسەلەر، كەيدە ادامنىڭ ويىنا كەلە بەرمەيتىن نەبىر قاستاندىقتار جاساتادى.
«كوتەرىلىستەردەن تاياق جەگەندەردىڭ ءبىرى رەتىندە…»
ف.گۇلەن وزىنە قاراتىلا: «ءبىر كەزدەرى دوسىڭىز ءارى وداقتاسىڭىز بولعان پرەزيدەنت ر.ەردوعان مەن تۇرىك حالقىنا ايتارىڭىز بار ما؟» دەگەن ساۋالعا:
– ەردوعان مەنىڭ ءسوزىمدى تىڭداماس تا. كەرىسىنشە، ايتقاندارىمنان بالە ىزدەر. ءوزىم تىڭدامادىم، تىڭداعاندار جەتكىزدى عوي، ءالى ءىستىڭ اق-قاراسى انىقتالىپ، جاي-جاپسارى زەرتتەلمەي تۇرىپ، وسى وقيعانى بىزبەن بايلانىستىرىپ جاتقان كورىنەدى. سول سەبەپتەن، مەنىڭ حاتتارىمدى ولاردىڭ جىلى شىرايمەن، ەسكەرە وقيتىندارىنا ءشۇبام بار. سوندىقتان، اللادان ول ءۇشىن دە، ءوزىم ءۇشىن دە دۇعا ەتەمىن. ال تۇرىك حالقىنا ايتارىم مىناۋ: بىزگە اسكەري كوتەرىلىستەردەن ساباق الاتىن كەز كەلدى. ماسەلەن مەن 27 مامىرداعى كوتەرىلىس ورىن العاندا اسكەرگە بارماعانمىن (جەمال گۋرسەل باستاعان اسكەريلەر توڭكەرىسى 1960 جىلى 27-مامىردا ورىن العان ەدى؛ اۋد.)، ءالى ەديرنەدە ءبىر مەشىتتە يمام ەدىم. سول كوتەرىلىستەن دە تاياق جەدىم «12 ناۋرىز وقيعاسىندا دا مەنى تۇتقىنعا الدى (1971 جىلى 12-ناۋرىزدا مامدۋگ تاگماچ باستاعان تاعى ءبىر اسكەري توڭكەرىس؛ اۋد.). سول كەزدە سوتتا اقتالىپ شىقتىم. سوسىن 1980 جىلدىڭ 12 قىركۇيەگىنەن باستاپ، التى جىل بويى مەن اڭدۋدا بولدىم. ارتىنان قويا بەردى. سوسىن 28 اقپاندا، «ماۋسىم جانجالى» دەپ اتاپ جۇرگەن وقيدادا نۇح مەتە يۋكسەل ءىس قوزعاعان بولاتىن. سول كەزدە مىنا جاقتا «New Jersey» بارىپ، پروكۋرورعا تۇسىنىكتەمە بەردىم. ول كەزدە دە جەڭىپ شىقتىم. كاسساسيالىق سوت ونى دا ماقۇلدادى. مىنە وسى تۇرعىدان، كوتەرىلىستەردەن جاپا شەگۋشى رەتىندە، تۇرىك باۋىرلارىمنىڭ، تۇرىك قوعامىنىڭ كوتەرىلىستەرگە ساقتىقپەن قاراۋلارىنا كەڭەس بەرەمىن. دەموكراتياعا كوتەرىلىس شارالارى ارقىلى قول جەتكىزىلمەيتىنىنە، مەملەكەتتىڭ كوتەرىلىس جولىمەن قورعالمايتىنىنا، تۇركيانىڭ الەمنىڭ باسقا بىردە-بىر ەلدەرىمەن ينتەگراسياعا قول جەتكىزە المايتىنىنا ابدەن كوزىم جەتكەن. سول سەبەپتەن دە، ءوز باسىم كوتەرىلىس دەگەن نارسەگە ءاۋ باستان قارسىمىن. الايدا، وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر، بۇگىنگى كوتەرىلىس ۇعىمى باسقاشا، مۇلدەم وزگە فورمادا تۇرلەندىرىلىپ، قولدانا باستادى. قاستاندىق، بوپسالاۋشىلىق، ۇرلىق، جەمقورلىق تۋرالى زەرتتەۋلەر جاساعان قۇقىق قىزمەتكەرلەرى مەن قاۋىپسىزدىك وكىلدەرىنە كوتەرىلىسشىلەر دەپ ايىپ تاقتى. الدەكىمدەر قاستاندىق، بوپسالاۋشىلىق، ۇرلىق، جەمقورلىق سياقتى قىلمىستار جاسادى ما، الدە جاسامادى ما، مەنى قىزىقتىرمايدى. ءبىز ەشكىمگە قارسى كوتەرىلىس بولعانىن دا مۇلدەم قالامايمىز» دەدى.
ايتۋار ايباسوۆ
دەرەككوزى: elana.kz
