Соңғы бес жылдағы еліміздегі инвестициялық пирамидаларға қатысты қылмыстық істердің статистикасын зерделесек, 2019 жылы қаржы пирамидаларын ұйымдастырушыларға қатысты қозғалған қылмыстық істердің саны салыстырмалы түрде аз болды. Есесіне, пандемияның бірінші жылында ол бірден жеті есеге, яғни 24-тен 180-ге өсіп кетті. Келтірілген залал көлемі де үш есеге – 1,59 миллиард теңгеден 6,17 миллиард теңгеге дейін жетті. Өйткені, сол бір алағай да бұлағай кезеңде адамдар құнсыздану мен инфляцияға желініп қалмас үшін қаражаттарын сақтау мүмкіндігін белсене іздеді.
2021 жыл – Қазақстандағы қаржы пирамидаларын ұйымдастырушылардың қызу жұмыс істеген кезеңі болды десек, қателеспейміз. Олардың іздері мегаполистерден ғана емес, аймақтардан да көрініс таба бастады. Жаңадан ашылған қылмыстық істердің саны біршама азайғанымен (6,1 пайызға), келтірілген залал көлемі бірнеше есеге өсті. Нақты цифрмен таңбалайтын болсақ, 33,34 миллиард теңгеге дейін барды. Бұл – Бас прокуратураның 2015 жылдан бергі кезеңдегі статистикалық жұмысындағы рекордтық сома.
2022 жылы салымшылардың ақшасына қатысты қаржылық қылмыстар едәуір кемігенін аңғаруға болады. Сол жылдың қаңтар-қараша айларының аралығында құзырлы органдарда 127 іс қаралған. 2021 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда төмендеу 24,8 пайызды құрайды. Зардап шеккендер саны 1,2 мыңнан 625 адамға дейін түскен. Бұл жерде ескерте кететініміз, жоғарыдағы статистика полицияға арыз жазған жәбірленушілердің санымен ғана жасалды.
Келтірілген шығынға келетін болсақ, Бас прокуратураның Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің мәліметінше, 2022 жылдың қаңтар-қараша айларында қазақстандық қаржы пирамидалары құрбандары алаяқтарға 8,11 миллиард теңге «ұстатқан».
Айтпақшы, Қазақстанда «Қаржы пирамидасын құру және басқару» бабы бойынша өтеу пайызы өткен жылдары да өте төмен болды. Жоғалған ақшаны қайтару мүмкіндігі мейлінше аз екенін қолдағы деректер растайды: 2019-2021 жылдары алданған тұрғындардың шығындарын қалпына келтіру 1 пайызға да жейтпейді, 2018 жылы 1,07 пайызды құрады.
Тергеушілер қараған қылмыстық істердің жалпы саны айтарлықтай қысқарды: өткен жылдардағы өндірісті есепке алғанда – 230, 2021 жылдың сәйкес кезеңінде 362 болған. Бұл 2021 жылдың қаңтар-қараша айларында соңғы сатысына жеткен қылмыстық істердің өте жоғары үлесі (75,7%) болғанымен байланысты, олар не сотқа жіберілді, не әртүрлі негіздер бойынша тоқтатылды.
Қаржы пирамидаларының қанат жайған кезі де олардың белсенді түрде әшкереленуі мен қуғындалу уақытымен сәйкес келеді. Кейьір қылмыстық істер 2022 жылға өтпелі болады.
Өткен жылдың есепті кезеңінде сотта қаралған қылмыстық істердің саны бір жыл бұрынғыдан екі есе аз: 229-дан 92-ге дейін. Олардың кейбіреулері өткен жылдардағы аты шулы оқиғалардың соңғы кезеңдері болуы мүмкін. Мәселен, 30 желтоқсанда Астана қаласы Сарыарқа аудандық №2 сотының судьясы автобизнеспен пирамида «тұрғызған» Алматы мен Астанадағы автосалондар желісінің бес қызметкеріне қатысты үкім шығарды. Олар көліктерді аукционда нарық бағасынан төмен бағаға сатқан. Мұндай көлікті алу үшін алдын ала толық төлем жасап, бір жарым ай күту керек болған. 2019 жылдың наурызынан 2021 жылдың қазанына дейін жалған салондар 300-ден астам жәбірленушіден 7,5 миллиард теңге жеп қойыпты. Жарна бір адамға 1 миллионнан 660 миллион теңгеге дейін барады. Залал ешқашан өтелмейді.
Пирамида жұмысы ұзақ уақытқа созылған, өйткені бастапқы кезеңде ұйымдастырушылар өз міндеттемелерін толық орындап отырды. Көлікті сатудың құжаттары заңды түрде сауатты, кепілдік міндеттемелерімен рәсімделіп, адамдар пара алған. Клиенттердің шағымдарының жиналуымен фирмалар жабылды, ал бизнес жаңа атаумен және жаңа кеңседе жұмысын жалғастыра берді.
Сот шешімі бойынша «Мега-Генерал Компани», «Мега-Генерал Ко», «NurAutoKz», «Нұр-Ай» жеке кәсіпкерліктері директорлары мен менеджерлері Жасұлан Тасполатов, Әсел Құжабаева, Павел Прахов, Берік Нұрманов пен Данияр Сайран Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 217-бабының бірнеше тармақтары бойынша кінәлі деп танылып, оларға 6 жылдан 8 жылға дейін бас бостандықтарынан айыру жазасы тағайындалды. Үкім әлі заңды күшіне енген жоқ. Басты күдіктілер – пирамиданың негізін қалаушылар Ералы Мұқанов пен Ағабек С.-ға қатысты істер жеке өндіріске бөлінген. Біріншісі қамауға алынып, сотқа берілді (процесс әлі аяқталған жоқ). Екінші күдікті іздестірілуде. Сот отырысында аталған серіктестіктердің бұрынғы қызметкерлерінің айғақтарына сүйенсек, Ағабек С. Доминикан Республикасында қашып жүр.
Алаяқтардың айла-шарғысына түсетін ықтимал құрбандар санын азайту мақсатында Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі бірнеше жылдан бері инвестициялық пирамидаларды насихаттауға белсенді түрде қарсы тұруда. Ведомствоның жаңа құралдарының ішінде қаржы пирамидасына ақша салғысы келетін адам компанияны тексеруге мүмкіндік беретін Телеграм-бот бар. Сонымен қатар, мұндай бұзушылықтарға кінәлі деп танылған барлық фирмалардың тізімін агенттіктің ресми веб-сайтынан табуға болады. Қазір оның құрамында 222 кәсіпорын тіркелген.
