«Әлемді өзара мүдделер басқарады» - бұл мәлімдеме қазіргі жаһанданған әлемдегі халықаралық қатынастардың динамикасын жақсы көрсетеді. Бұл тұрғыда Қазақстан мен Қытай арасындағы қатынастарды жыл сайын күшейіп, жан-жақты болып келе жатқан үйлесімді және стратегиялық маңызды ынтымақтастықтың үлгісі ретінде қарастыруға болады.
Қытай Сыртқы істер министрі Ван Идің Қазақстанға сапары 20 мамырда екі елдің жан-жақты стратегиялық әріптестікті тереңдетуге ұмтылысын баса көрсете отырып, екіжақты байланыстарды дамытудың жаңа кезеңін белгіледі.
«Достық, жылдар өткен сайын күшейе түседі» – бұл сөзге қарап Қазақстан мен Қытай арасындағы ұзақ мерзімді қарым-қатынасты тамаша сипаттайды. Отыз жылдан астам уақыт бұрын құрылған екі елдің дипломатиялық байланыстары уақыт сынынан өтіп, көп қырлы стратегиялық серіктестікке айналды. Бүгінгі таңда бұл қатынастар өзара әрекеттесудің барлық аспектілерін қамтиды: экономика мен саудадан ғылым мен мәдениетке дейін. Жаһандық тұрақсыздық пен жаңа сын-тегеуріндер жағдайында екі елдің ынтымақтастығы одан да маңызды әрі сұранысқа ие бола түсуде.
Ван Идің сапары Қазақстан шешуші рөл атқаратын «Бір белдеу, бір жол» сияқты маңызды екіжақты келісімдер мен бастамалардың мерейтойлық күндерімен тұспа-тұс келді. Бұл екі ел арасындағы қатынастардың тарихи тереңдігі мен болашағын көрсетеді. Ван И өзімен бірге жаңа ұсыныстар мен жобаларды ғана емес, сонымен бірге екіжақты қарым-қатынастың болашағы одан да жемісті және өзара тиімді болатынына сенімді ұстаныммен келгендігін көре аламыз.
Осылайша, Қытайдың Сыртқы істер министрінің Қазақстанға сапары жан-жақты стратегиялық әріптестікті нығайту бағытын жалғастыруды білдіретін маңызды оқиға болды. Жаһандық өзгерістер мен сын-тегеуріндер аясында Қазақстан мен Қытай өзара мүдделер мен сенімге негізделген, бірге жаңа көкжиектерге шығуға дайын үйлесімді ынтымақтастықтың үлгісін көрсетуде.
Бұл мақалада Ван Идің Қазақстанға іс-сапары кезінде айтылған бастамаларына, Қазақстан мен Қытай арасындағы қарым-қатынастың қазіргі күйіне және алдағы уақыттарда екі мемлекет қолға алуы тиіс жобалар мен бастамаларға шолу жасайтын боламыз.
Қазақстан мен Қытай арасындағы ынтымақтастық пен қарым-қатынастарды нығайтудың нәтижелеріне шолу
1.1. Экономикалық және саудай байланыстарының нығаюы
Соңғы жылдары Қазақстан мен Қытай өздерінің экономикалық және сауда байланыстарын айтарлықтай нығайтты, бұл екі ел арасындағы тауар айналымы туралы статистикалық деректермен расталады. Қазақстанның Ұлттық статистика бюросының деректеріне сәйкес, Қытай импорт пен экспорт бойынша Қазақстанның негізгі үш серіктесінің қатарына кіреді. Бұл шолу осы стратегиялық ынтымақтастықтың негізгі аспектілерін, сондай-ақ қарым-қатынасты одан әрі дамыту перспективаларын көрсетеді.
Ағымдағы сауда қатынастары
2023 жыл Қазақстан мен Қытай тауар айналымының айтарлықтай өскенін көрсетті, ол 2022 жылмен салыстырғанда 30%- ға өсіп, 31,4 миллиард долларға жетті. Қазақстаннан Қытайға Экспорт 34,7%- ға өсіп, 14,7 миллиард долларды (19,8 млн тонна) құрады, ал Қытайдан импорт 44,8%- ға өсіп, 16,7 миллиард долларға (3,9 млн тонна) жетті. Бұл деректер екі ел арасындағы сауда байланыстарының қарқынды дамуын көрсетеді.
Деректерді талдау қаралып отырған кезеңде Қазақстанның жалпы сауда көлеміндегі Қытайдың үлесі 13% - дан 18% - ға дейін айтарлықтай өскенін көрсетеді.
Бұл екі ел арасындағы сауда байланыстарының нығаюын көрсетеді. Қазақстандық тауарлардың Қытайға экспорты айтарлықтай өсті, ал қытай тауарларының импорты да өсуді көрсетті.
Саудадағы негізгі тауарлар
Қытай Қазақстанға түрлі тауарларды жеткізуді едәуір арттырды. Атап айтқанда, автомобильдерді жеткізу 4 есеге 61,4 мың бірлікке дейін, компьютерлер мен ноутбуктер – 1,8 есеге 6 миллион бірлікке дейін, пластмасса мен пластмасса бұйымдары – 8,4%- ға 314 мың тоннаға дейін өсті.
Қазақстан тарапынан Қытайға экспорт та айтарлықтай өсті. Мұнай жеткізу 7,5%- ға 5,7 миллион тоннаға дейін, мұнай газы – 15,5%-ға 5,8 миллиард текше метрге дейін, уран – 42,7%- ға 10,4 мың тоннаға дейін, ферроқорытпалар - 6,7%- ға 621,9 мың тоннаға дейін, кен мен концентраттар - 30,5%- ға 8,6 миллион тоннаға дейін, ал майлы дақылдар тұқымдары (күнбағыс, зығыр) - 1,5 есе 631,3 мың тоннаға дейін өсті.
Тауар айналымының құрылымын зерделеу Қытайдың Қазақстан импортының жалпы көлеміндегі салмағы байқалған кезеңде 6%- дан астамға артқанын байқауға мүмкіндік береді.
Тиісінше, Қазақстан Қытай жеткізілімдеріне көбірек тәуелді бола бастады. Экспорт құрылымында да елеулі өсім байқалады, бұл қытай нарығы тарапынан қазақстандық тауарлардың өсіп келе жатқан қызығушылығын көрсетеді.
2. Қытай мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастың екі елдің экономикасына әсері
Қытайдың экономикасының өсуі
Қытай экономикасы соңғы жиырма жыл ішінде ЖІӨ-нің орташа жылдық өсімі 8,66% - бен тұрақты өсуді көрсетті. Бұл тұрақты өсім Қазақстан үшін шешуші мәнге ие, өйткені ол Қытай тарапынан қазақстандық ресурстарға сұранысты қамтамасыз етеді. 2010-2019 жылдар аралығындағы сияқты белгілі бір кезеңдерде өсу қарқынының шамалы ғана баяулауы және әлемдік экономикалық дағдарыстар мен коронавирустық пандемияның әсері болғанымен, Қытай экономикасы тұрақтылық пен қалпына келтіруді көрсетуді жалғастыруда.
Қазақстанның экономикалық жағдайындағы өзгерістер
Қазақстан экономикасына түрлі факторлар, соның ішінде экономикалық дағдарыстар мен нарық конъюнктурасы әсер етеді, бұл статистикалық деректерге негізделген кестеде көрсетілген.
90-шы жылдардағы КСРО-ның күйреуі және одан кейінгі индустрияландыру, сондай-ақ әлемдік қаржылық дағдарыстар сияқты тарихи оқиғалар елдің экономикалық өсуіне айтарлықтай әсер етті. Сонымен қатар, 2020 жылы ЖІӨ-нің сәтсіздігі коронавирустық пандемиядан туындаған болуы мүмкін.
Қазақстандағы ЖІӨ көрсеткіштері соңғы жылдары 5%- дан аспайды, ал соңғы жиырма жылдағы орташа жылдық өсім 5,34%-ды құрайды, бұл Қытай үшін осыған ұқсас көрсеткіштен 3% - ға төмен. Нәтижесінде Қазақстан экономикасы өз көлемін Қытайға қарағанда баяу өсуде, бұл ауқымның ұлғаюына байланысты Қытаймен сауданы барған сайын тиімдірек етеді .
Қазақстан мен Қытай арасындағы тауар айналымы болашақта деректер мен болжамдарға сәйкес өсе береді деп күтілуде. Қытай экономикасының дамуы Қазақстан экономикасына қарағанда анағұрлым тұрақты және дағдарыстарға бейім болып көрінеді, сондықтан экономикалық дағдарыстардың Қазақстанға әсерін азайту үшін Қытаймен экономикалық байланыстарды дамыту маңызды. Сонымен қатар, жақсы орналасу, бай табиғи ресурстар және ауыл шаруашылығы үшін қолайлы жағдайлар екі ел арасындағы географиялық жақындықты тауар айналымын дамытудың маңызды факторына айналдырады.
1.3. Мемлекет аралық серістестіктің жаңа мүмкіндіктері мен даму перспективалары
Географиялық жақындықты, Қазақстанның табиғи ресурстарының байлығын және оларға Қытай тарапынан жоғары сұранысты, сондай-ақ ауыл шаруашылығын дамыту үшін қолайлы жағдайларды ескере отырып, Қытаймен стратегиялық ынтымақтастық екі ел үшін де одан әрі өсу мен дамуды уәде етеді. Сондай-ақ, Қазақстанның экономикалық тиімділігін жақсартуға көмектесетін Қытай тарапынан экономиканы басқару тәжірибесін зерделеу мүмкіндігіне назар аудару маңызды.
Ынтымақтастықты нығайтудағы маңызды қадамдардың бірі Қазақстан Ауыл шаруашылығы Министрлігінің 2024 жылғы 7 ақпаннан бастап Қазақстаннан Қытайға құс шаруашылығы өнімдерін әкелуге шектеулерді алып тастау туралы шешімі болды. Бұл қазақстандық бизнес үшін, әсіресе фермерлер үшін жаңа мүмкіндіктер ашады және ауыл шаруашылығы өнімдерінің сауда ауқымының өсуіне ықпал етеді. Мұндай шаралар тұрақты сауда байланыстарын құруға ықпал етеді, бұл Қазақстан экономикасы үшін өте маңызды.
Геосаяси және экономикалық аспектілер
Ашық теңізге шығудың болмауына байланысты Қазақстанның сауда жолдары шектеулі, бұл әрбір іскерлік байланысты ерекше маңызды етеді.
Бұл тұрғыда кеңейтілген жалпы шекарасы бар (шамамен 1780 км) және әлемдегі ең ірі экономика болып табылатын Қытаймен стратегиялық серіктестік ерекше мәнге ие. Шамамен 1,4 миллиард халқы бар Қытай қазақстандық өнімдер үшін орасан зор және сыйымды нарық ұсынады.
Қытайдың Сыртқы істер министрі Ван Идің 2024 жылғы 20-21 мамырда Қазақстанға сапары екі ел арасындағы стратегиялық қарым-қатынастың жаңа кезеңін белгіледі. Бұл сапар ынтымақтастықты нығайтудағы және экономикалық, саяси және мәдени байланыстарды одан әрі дамытудағы маңызды қадам болды. Сапар аясындағы мәселелерді талқылау ынтымақтастық үшін жаңа перспективалар ашты және жемісті әріптестікті жалғастыруға өзара қызығушылықты растады.
Енді министр Ван Идің сапары аяқталғаннан кейін Қазақстан мен Қытай арасындағы қарым-қатынасты дамытудың келесі кезеңі басталады. Қазақстан Президенті мен Қазақстан Премьер-Министрінің орынбасары, СІМ Мұрат Нұртілеу мен оның қытайлық әріптесі бірқатар маңызды кездесулер өткізіп, одан әрі ынтымақтастық үшін жаңа міндеттер мен мақсаттар қоятын бірқатар келісімдерге қол қойды. Келесі бөлімде Ван Идің Қазақстанға сапары кезінде айтылған мақсаттар мен жобаларға шолу жасалатын болады, бұл екі достас ел арасындағы өзара түсіністікті тереңдетудің маңыздылығын көрсетеді.
2. Кездесуден қорытынды: Қытай мен Қазақстан арасында Мәңгілік стратегиялық серіктестік орнату
2.1. Қасым-Жомарт Тоқаевтың ҚХР Сыртқы істер министрі Ван Иді қабылдауына шолу
Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қытай Сыртқы істер министрі Ван Имен 2024 жылғы 20 мамырда Астанада өткен кездесуі екі ел арасындағы қарым-қатынастың терең стратегиялық маңыздылығын көрсетеді. Бұл тарихи сәт тек тығыз дипломатиялық байланыстарды ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік көшбасшылар деңгейіндегі терең түсіністікті де көрсетеді.
Президент Тоқаев Қытайдың әлемдік саясаттағы маңызды рөлін мойындап, қытайлық бастамалар халықаралық бейбітшілік пен тұрақтылыққа ықпал ете отырып, жаһандық күн тәртібінің негізгі элементтеріне айналғанын атап өтті. Ол өз сөзінде Қытайды экономика, технологиялық инновациялар және халықаралық инвестицияларды қоса алғанда, көптеген салаларда жетекші көшбасшы ретінде таныды, бұл осы елдің жетістіктеріне деген терең құрметті көрсетеді.
Президенттің сөздері Қытай мен Қазақстан арасындағы екіжақты қатынастардың нығаюын ғана емес, БҰҰ мен ШЫҰ сияқты халықаралық ұйымдар шеңберіндегі ынтымақтастықты одан әрі дамытуға ұмтылысты да көрсетеді. Бұл Қазақстанның Қытайда серіктесті ғана емес, әлемдік аренадағы негізгі одақтасты да көретінін айғақтайды.
Президент Тоқаевтың жоғары бағасына жауап ретінде министр Ван Қазақстанда Достық қабылдағаны үшін ризашылығын білдіріп, Қытай Төрағасы Си Цзиньпиннің ізгі тілектерін жеткізді. Бұл екі елдің мемлекет қайраткерлері арасындағы терең байланыстарды және олардың ынтымақтастыққа деген ортақ ұмтылысын көрсетеді.
Кездесу барысында сауда-экономикалық, энергетикалық және мәдени-гуманитарлық салалардағы ынтымақтастықты одан әрі дамыту перспективалары талқыланды. Бұл екі жақтың да қарым-қатынастарын барлық деңгейде кеңейту және тереңдету ниетін көрсетеді.
Кездесуді қорытындылай келе, Президент Тоқаев Астанаға сәтті Мемлекеттік сапарға үміт білдіріп, Қытай көшбасшысы Си Цзиньпинге жылы лебізін білдірді. Бұл болашақта Қазақстан мен Қытай арасындағы достық және сенімді қарым-қатынастарды одан әрі дамытудың маңыздылығын көрсетеді.
2.2. Ван И мен Мұрат Нұртілеудің кездесуіне шолу
2024 жылдың 20 мамырында Қытай СІМ басшысы Ван И мен Премьер-Министрдің орынбасары, Қазақстан Сыртқы істер Министрі Мұрат Нұртілеудің Астанадағы кездесуі екі ел арасындағы қарым-қатынастың жаңа дәуірін белгіледі. Бұл тарихи сәт халықтар арасындағы терең достық пен өзара түсіністіктің маңыздылығын, сондай-ақ алдағы жылдарға тұрақты қарым-қатынас орнатуға деген ұмтылысты көрсетеді.
ҚКП ОК Саяси бюросының жоғары лауазымды мүшесі Ван Идің сөздері Қытай мен Қазақстан Мәңгілік стратегиялық әріптестер мәртебесіне ие болатын жаңа шындықты көрсетеді. Екі тарап та екі ұлт пен олардың азаматтарының әл-ауқатына ықпал ететін жігерлі және мазмұнды қоғамдастықты дамыту үшін бірлесіп жұмыс істеуге дайын екендіктерін білдіреді.
Қарым-қатынастағы бұл маңызды қадам екі ел арасындағы сауда-экономикалық және инвестициялық ынтымақтастықтың жаңа тарауының басталуын білдіреді. Ол Қытай мен Қазақстанның өзара тиімді қарым-қатынастарды нығайтуға және бизнес пен инвестицияларды дамыту үшін қолайлы іскерлік орта құруға деген ұмтылысын атап көрсетеді. Энергетика және мұнай-газ ресурстары саласына ерекше назар аударылады, онда Қытай мен Қазақстан жаңа сападағы өндірістік күштердің одан әрі ынтымақтастығы мен дамуы үшін әлеуетті көреді.
Бұл екі тараптың экономиканың тұрақты және инновациялық салаларын дамытуға деген ұмтылысын көрсетеді.
Бірақ Қытай мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынаста экономика ғана шешуші рөл атқармайды. Екі ел де жаһандық қауіпсіздік пен тұрақтылыққа деген адалдықтарын растайды. Қазақстан ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин ұсынған бастамаларды белсенді қолдайды, бұл әлемдік аренадағы ортақ мақсаттар мен міндеттерді терең түсінуді айғақтайды.
Қазақстанның Бір (тұтас) Қытай қағидатын қолдауы және оның Тайваньға қатысты мызғымас ұстанымы ерекше атап өтуге тұрарлық. Бұл екі елдің ұлттық қауіпсіздік пен егемендік мәселелерінде бір-бірін қалай қолдайтынының айқын мысалы.
Жалпы, Ван И мен Мұрат Нұртілеудің кездесуі өзара құрметке, сенімге және бірлесіп өркендеуге ұмтылуға негізделген Қытай мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастың жаңа кезеңін белгілеуді білдіреді. Бұл маңызды қадам екі елдің де әлемдік аренадағы негізгі қатысушы ретіндегі ұстанымын нығайтады және екі ұлт пен олардың азаматтарының мүддесі үшін ұзақ мерзімді серіктестікке негіз жасайды деп шолудан қортынды жасай аламыз.
Қорытындылай келе, Қытай Сыртқы істер министрі Ван Идің Қазақстанға сапары екі елдің дипломатиялық тәжірибесіндегі маңызды оқиға ғана емес, сонымен қатар олардың арасындағы ынтымақтастықтың бірегей тарихи жолының жарқын дәлелі болды. Бұл екі жақты қатынастардың тереңдеуін ғана емес, сонымен қатар екі тараптың экономика мен саудадан бастап мәдениет пен білімге дейінгі әртүрлі салаларда өзара тиімді серіктестікті дамытуға деген ұмтылысын көрсетеді.
Министр Ван И мен қазақстандық көшбасшылармен кездесулер мен келіссөздер екі елдің де көптеген майдандардағы ынтымақтастықты одан әрі тереңдетуге дайындығын көрсетті. Сауда байланыстарын кеңейту перспективаларын талқылау, бірлескен инвестициялық жобаларға белсенді тарту, сондай-ақ тәжірибе мен технологиялармен алмасу Қазақстан мен Қытай арасындағы стратегиялық ынтымақтастықтың жемісін берудің жарқын мысалдары болып табылады.
Тауар айналымы, экономикалық өсу және даму перспективалары туралы деректерді талдау Қазақстан мен Қытай арасындағы стратегиялық ынтымақтастық екі ел үшін де маңызды фактор болып табылатынын айғақтайды. Сауда байланыстарын нығайту және экономикалық саладағы өзара тәуелділік болашақта серіктестікті дамыту перспективаларын растайды. Қазақстан мен Қытай арасындағы стратегиялық ынтымақтастық орнықты өсім мен елеулі перспективаларды көрсетіп отыр. Тауар айналымын ұлғайту, энергетика және аграрлық салалардағы белсенді ынтымақтастық, сондай-ақ инфрақұрылымдық жобаларды дамыту екіжақты қатынастарды нығайтудың негізгі факторлары болып табылады. Алдағы жылдары сауда және экономикалық байланыстардың одан әрі өсуін күтуге болады, бұл екі елдің де және олардың әлемдік аренадағы позицияларының ұзақ мерзімді тұрақты дамуына ықпал етеді. Қытайдың экономикалық өсу серпінін талдау оның тұрақтылығы мен Қазақстан үшін негізгі әріптес ретіндегі әлеуетін растайды. Екі ел арасындағы тығыз сауда байланыстарын ескере отырып, Қытай экономикасының тұрақтылығы Қазақстанның экономикалық дамуы мен оның сауда және инвестициялар саласындағы мүдделерін қамтамасыз ету үшін маңызды фактор болып табылады.
Тауар айналымы, экономикалық өсу және даму перспективалары туралы деректерді талдау осы ынтымақтастықтың маңыздылығы мен тұрақтылығын көрсетеді. Тауар айналымының ұлғаюы, инфрақұрылымдық жобалардың дамуы және экономиканың түрлі салаларындағы белсенді ынтымақтастық екі ел арасындағы әріптестіктің өсу перспективалары мен беріктігін растайды.
Осылайша, Ван Идің Қазақстанға сапары екі халық арасындағы достық пен өзара түсіністікті ғана емес, сонымен қатар екі елдің игілігі үшін ынтымақтастықты одан әрі нығайтуға және дамытуға ұмтылысты білдіреді. Бұл болашақ ынтымақтастық үшін жаңа көкжиектер ашады және аймақтағы және жалпы әлемдегі бейбіт және гүлденген бейбітшілікке маңызды қадам болып табылады.
