Мамандардың болжамынша, биылғы көктемде су басу қаупі жоғары. Қалың қар мен жаңбыр су басу ықтималдығын арттыра түседі. Сонымен қатар, кейбір өңірлерде қар тазалауға қаржы ресурстары тек ірі қалалар мен облыс орталықтарына ғана бөлінетін көрінеді. Бірақ ауылдық елді мекендерде қар тазалау мәселесі ашық күйінде қалып отыр. Мысалы, Павлодар облысында бөлінген 4,5 миллиард теңгенің 900 миллион теңгесі ғана ауылдық аймақтарға қаралған. Қарағанды облысында 5,4 млрд теңгенің 700 млн теңгесі ауылдарға бөлінген. Ақтөбе облысында небәрі 100 млн теңге бар.
Бұл мәселені Үкімет басшысы көтерген болатын соңғы отырыстардың бірінде. Ол облыс әкімдеріне, әсіресе, ауылдық жерлерде қарды уақытылы шығару шараларын қабылдауды тапсырған еді. Сонымен қатар, Олжас Бектенов қазірдің өзінде бірқатар өңірлерде елді мекендердегі көшелерді су басып, жолдарды су басып кету фактілері бар екенін айтқан.
«Жалпы республика бойынша 217 елді мекенде су тасқынының асқыну қаупі сақталуда. Сондай-ақ соңғы жылдары сол қалалар мен ауылдарда су тасқыны қаупі сақталуда. Мәселен, Қостанай облысындағы Қарамырза ауылы төрт жыл бойы су тасқынына жиі ұшырады. Бұл қауіп биыл да сақталады. Ақмола облысындағы Ягодное, Қостанай облысындағы Екідін, Ақтөбе облысындағы Оймауыт, Жарық, Өтек және Құмтоғай ауылдары жыл сайын өздеріне апаратын жолдарды су басқандықтан оқшауланады. Осы мәселелерді біле тұра, әкімдіктер ешқандай шара қолданбайды. Көп нәрсе әкімдіктердің тиімді жұмысына байланысты», - деп қосты Премьер-Министр.
Ал синоптиктер наурыз айындағы жауын-шашын елдің басым бөлігінде нормадан жоғары болады деп болжап жатыр. Мұны Экология және табиғи ресурстар министрі Ерлан Нысанбаев жеткізді әріптестеріне. Оның сөзіне қарағанда, Қазақстан Республикасының оңтүстік-батысында, солтүстік-батысында және солтүстігінде, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақтөбе облыстарының солтүстік-шығысында, Ақмола облысының солтүстік-батысында нормадан жоғары болады деп болжануда. Маңғыстаудың оңтүстік-шығысында, Қызылорданың оңтүстік-батысында және Түркістан облыстарының оңтүстік-батысында жауын әдеттегіден көп жаууы мүмкін.
Министр жауын-шашын мөлшерін, қардағы су қорын, топырақтың күзгі ылғалдылығының көрсеткіштерін, топырақтың қату тереңдігін, топырақ бетіндегі мұз қыртысының болуын, сондай-ақ өзендердің мұздық режимдерін талдау арқылы алдын ала бағалау жүргізілетінін айтты. Яғни, су басу қаупі бар аймақтар тағы анықталады. «Тәуекелдері жоғарылаған – Қарағанды, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Шығыс Қазақстан, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Атырау, Алматы және Түркістан облыстары, сондай-ақ Абай және Ұлытау облыстары. Тәуекел деңгейі орташа аймақтар: Жетісу облысы, Жамбыл және Павлодар облыстары», - деді Ерлан Нысанбаев.
Су басу қаупі жоғары делінген Солтүстік Қазақстан облысында төтенше жағдай кезеңіне дайындық қазірден жүріп жатыр. Биыл облыста су мол болғаны рас. Гидротехникалық құрылыстар да дайындалуда. Облыста орналасқан 20-ның алтауы республикалық, 13-і коммуналдық, біреуі жеке меншікте. Өткен жылы Табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасы бесеуі жөндеуді қажет ететінін хабарлады. Соның ішінде Шарық су электр кешені – меншік иесі «Қазводхоз» РМК филиалы және «Сегіз көз» 8 терезелі кіру құрылымы – Уәлиханов ауданының тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы бөлімі меншігінде.
«Қазсушар» РМК Солтүстік Қазақстан облыстық филиалының директоры Шұғайып Ибатуллин кәсіпорынның балансында төрт су шаруашылығы нысаны бар екенін, оның ішінде су қоймалары бар үш су электр кешені: Шарық, Сергеев және Петропавл бар екенін айтты. Соңғы екеуінің жағдайы қанағаттанарлық және қалыпты жұмыс істеп тұр.
«Сергеев су қоймасын толтыру сыйымдылығы 21 ақпандағы жағдай бойынша 596 миллион текше метр суды құрайды, жобалық қуаты - 693 миллион текше метр. Биыл 1,7 млрд текше метрді күтеміз. Қанша су келсе, сонша су аламыз. Су құрылыстары су тасқынының өтуіне әсер етпейді. Бөгет төбесінен асып кету екі метрдей болады деп күтеміз. Сондай-ақ ұзақ мерзімді бақылаулар шеңберінде. Шарық су электр кешені апатты жағдайда. 2004 жылы балансымызға өтіп, 2016 жылдан бері транзиттік режимде жұмыс істеп келеді. Су қоймасы бос, шұңқырдың дренаждық сыйымдылығы тасқын суларының ауылдарды су басу қаупінсіз өтуіне мүмкіндік береді. Шарық су қоймасының негізгі мақсаты суару болды, оның көлемі небәрі 8 миллион текше метр суды құрайды. Қалпына келтіруге шамамен 2 миллиард теңге қажет. Әзірге оны қалпына келтіру мүмкін емес», - деп түсіндірді Ш.Ибатуллин.
Ол 2022 жылдың желтоқсанында Сергеев пен Петропавл су электр кешендерінде көп факторлы барлау жұмыстары жүргізілгенін, ал 2023 жылы өз қаражаты есебінен оларда жергілікті ескерту жүйелері орнатылғанын жеткізді. Қазіргі таңда су қоймаларындағы су тасқынына дайындық бойынша іс-шаралар жоспары орындалып, жедел штаб құрылып, әзірлік актілері бекітіліп, нысандарды комиссиялық тексеру басталған.
«Су тасқыны мен табиғи-климаттық жағдайларды талдауды ескере отырып, наурыз айының соңында тәулік бойы жұмыс істеу режиміне көшеміз, су қоймаларының толтырылуын қадағалап, мүдделі мемлекеттік органдарға ақпарат жібереміз», - деді Ш.Ибатуллин. Оның айтуынша, Уәлиханов ауданындағы Сілеті өзенінде апатты жағдайда тұрған «Сегіз көз» су өткізгішінен қауіп жоқ. Кеңес дәуірінде салынған бұл сағалық суару кешенінің бір бөлігі болды.
Аймақтағы Төтенше жағдайлар департаментінің басшысы Ерік Сарыбаев ведомствоның құрылымды ерекше бақылауға алғанын айтты. Құрылған топтар өзенде қажетті шараларды жүргізіп, кептеліс пен толып кетудің алдын алу үшін алдын ала Уәлиханов ауданына жіберіледі.
Синоптиктердің болжауынша, өңірде қардың белсенді еруі наурыз айының соңында басталады. Биыл күзгі топырақ ылғалдылығының көрсеткіштері 67 пайызға жоғары, қар жамылғысындағы су қоры 47-ден 147 мм-ге дейін жетіп, өткен жылғы көрсеткіштерден асып түскен. Қазіргі жағдай еріген судан елді мекендерді су басу қаупін тудырып тұр. Жергілікті атқарушы органдар 1484 адамнан, 1127 бірлік техникадан, 71 бірлік су сору техникасынан, 297 мотопомпадан тұратын су тасқыны қаупін жою үшін күштер мен құралдар тобын құрды. Аудан әкімдіктері қосымша 58 мотопомпа сатып алмақ.
«Қосымша ауыр инженерлік техниканы жалға алу бойынша келісім-шарттар жасау бойынша конкурстық рәсімдер жүргізілуде. 9 мың тоннаға жуық инертті материал, 38 мың қап контейнер, 87 тоннадан астам жанар-жағармай дайындалды. Эвакуацияланған халықты қабылдау үшін 242 қабылдау пункті сақадай сай тұр», - деді Төтенше жағдайлар департаментінің басшысы Ерік Сарыбаев.
Өңірдегі ТЖД мамандары су тасқынын әуеден бақылап отырмақ ниетте. Е.Сарыбаевтың айтуынша, «ҚазАвиаҚұтқару» АҚ-ның тікұшақтарын пайдалана отырып, су басу аймақтарынан халықты аэровизуалды барлау жұмыстарын жүргізуге және эвакуациялау қызметтерін көрсетуге облыстық бюджеттен 130 млн теңге бөлінді. Өткен жылы облыс әкімдігі күндіз-түні жағдайды бақылап, іздестіру жұмыстарын жүргізу үшін басқармаға бір ұшқышсыз ұшатын аппарат берген. ТЖД базасында барлығы бес дрон бар екен. Аудан әкімдіктерінің балансында тоғыз ұшқышсыз ұшақ әзір, олар су тасқыны жағдайын бақылау үшін белсенді түрде пайдаланылады.
Ал Ақмола облысы ше, жергілікті әкімдік су тасқынына дайын ба? Онда су тасқыны кезеңінде жөндеуге жататын 24 гидротехникалық құрылыста ықтимал тәуекелдерді бақылау үшін транзиттік режимге көшіру шараларын қабылдайтын, тәулік бойы жұмыс істейтін 82 бақылау бекеті құрылады. Аймақтағы Төтенше жағдайлар департаментінің басшысы Қанат Доспаевтың мәліметінше, қазіргі таңда облыста гидрометеорологиялық жағдай тұрақты. Алайда, «Қазгидромет» РМК ақпараты бойынша, желтоқсан-қаңтар айларында облыстың басым бөлігінде жылдық орташа айлық нормадан жоғары жауын-шашын болды. Бұл қар астында мұз қыртысының болуымен, күзгі ылғалдың жоғары мәндерімен және топырақтың қатуымен бірге, су тасқынының қолайсыз жайылуына ықпал етуі мүмкін.
Облыстың барлық су басу қаупі бар аймақтары қауіп деңгейі бойынша бөлінген. Тәуекел деңгейі жоғары өңірлерге Целиноград, Аршалы, Атбасар, Сандықтау және Астрахан аудандары кіреді. Тәуекел деңгейі орташа - Ерейментау, Зеренді, Қорғалжын, Бұланды, Бурабай, Шортанды аудандары мен Көкшетау және Қосшы қалалары.
«2024 жылға арналған облыстық бюджетте 2 миллиард 239 миллион теңге резерв бекітілген, бұл өткен жылмен салыстырғанда 77 пайызға артық. Басқармаға 2024 жылға облыстық бюджеттен су тасқынына қарсы іс-шараларды өткізуге 69,8 миллион теңге сомасында қаражат бөлінді: өзен арналарында жарылыс жұмыстарын жүргізуге – 63,3 миллион теңге; ғарыш мониторингі бойынша қызметтерге – 6,5 миллион теңге қаралған. Аудандық бюджеттерден 12 млн теңгеден астам қаржы қарастырылды. Қазіргі уақытта мердігерлермен 20 мың шаршы метрден астам аумақтағы мұзды еріту үшін 10 облыстағы 15 өзеннің учаскелерінде жарылыс жұмыстарын жүргізуге келісімдер жасалды», - деді Қ.Доспаев.
Жөндеуге жататын 24 гидротехникалық құрылыста ықтимал тәуекелдерді бақылау үшін транзиттік режимге көшіру шараларын қабылдайтын, тәулік бойы жұмыс істейтін 82 бақылау бекеті құрылады. Тексеру нәтижелері бойынша азаматтық қорғаудың аумақтық ішкі жүйесі көктемгі кезеңде болуы мүмкін төтенше жағдайларға дайын. «Наурыз айының бірінші онкүндігінде облыс әкімдігі мен Төтенше жағдайлар департаментінің комиссиясы облыстағы су тасқыны қаупі жоғары аймақтарда тексеру жұмыстарын жүргізіп, олардың су тасқынына дайындығын анықтайды. Нақты гидрологиялық деректерді анықтау үшін «Қазгидромет» филиалы Төтенше жағдайлар департаментімен бірлесіп, ақпан айынан бастап Жабай және Сілеті өзендері бойында экспедициялық айналма жолдар жүргізіп жатыр», - деп түйіндеді спикер.
Су басу қаупі күшейетін маусым қарсаңында Абай ауданында да тасқынға қарсы жұмыстар күшейтіліп жатыр. Облыс әкімі Нұрлан Ұранхаев Төтенше жағдайлар департаменті және Семей қаласының әкімдігі басшыларымен бірге облыс орталығының су басқан аймақтарын аралап көрді. Осы шара аясында олар «Восточный» саяжай алқабында, Мирныйда, Бейбітшілік аралында, «Бобровка» тұрғын алабында болды. Су тасқыны қаупі бар кезеңге дайындықты қадағалау мақсатында жергілікті жерлерде су өткізгіш құбырларды тазалау жұмыстары бақыланады. Жағалау бөгеттері нығайтылуда, еріген және жаңбыр сулары ағызылуда, үйлер мен үй-жайларды су басқан жағдайда эвакуациялау пункттері, сондай-ақ малдарды уақытша орналастыру орындары қарастырылған.
«Облыста елді мекендерді ықтимал су басуының алдын алуға бағытталған жұмыстар белсенді жүргізілуде. Облыстың аудан-қалаларында су тасқынына қарсы іс-шаралар аясында азаматтық қорғау органдары мен коммуналдық қызметтер тұрақты дабыл режиміне көшті. Су тасқынының алдын алу және зардаптарын жою үшін инертті материалдардың қоры дайындалды», деп хабарлады әкімдік.
Экскурсия барысында облыс әкімі Төтенше жағдайлар департаментімен бірлесе отырып, жарылыс жұмыстары жүргізілетін орындардың нүктелерін жөндеді. Тиісті органдарға нақты тапсырмалар берілді. «Тасқынның алдын алу үшін өзен арналары мен иілу орындарында жару жұмыстарын дер кезінде жүргізу қажет», - деді Нұрлан Ұранхаев.
Алматы облысы Төтенше жағдайлар департаменті төтенше жағдайлардың алдын алу басқармасының басшысы Дәурен Азаматов 19 ақпаннан бастап өңірде су тасқыны кезеңіне жоғары дайындық режимі енгізілгенін мәлімдеді. Бүгінгі таңда елді мекендерден 3,1 мың текше метр қар шығарылған. Сондай-ақ 87 жалпы пайдаланымдағы автомобиль жолдары мен 7 темір жолдың астынан 154,8 шақырым арық, 48,2 шақырым канал, 27,2 шақырым су бұру каналдары қазылды. Дәурен Азаматов 27 елді мекенді су басу қаупі бар екенін, жеті елді мекенде қауіп толығымен жойылғанын, 20 елді мекенде төмендегенін атап өтті.
Көктемгі төтенше жағдайлардың салдарын жоюға облыс бойынша жеке құрамның 1326 адамы, 471 техника, 29 жүзу техникасы және 120 мотопомпа жұмылдырылады. Оның айтуынша, Еңбекшіқазақ, Талғар, Кеген және Қарасай аудандарының 12 елді мекенінде жергілікті және республикалық маңызы бар жолдардағы 88 су құбыры ауыстырылып, 435 шақырым арық-канал жүйесі жаңартылды.
«Су басу қаупінің алдын алу мақсатында аумақтық полицияның учаскелік бөлімшелері 123 елді мекенде 92 рейд жүргізді. Сонымен қатар, «Көктем-2024» оқу-жаттығуы барысында су басу қаупі бар 1,8 шақырым арықтар мен арналар, тас жол астындағы 73 су құбыры тазартылды. Нәтижесінде су басу қаупі барынша азайтылды», - деді Дәурен Азаматов.
