اۋدان اكىمدەرىن سايلاۋ ماسەلەسى ساراپشىلىق توپتاردا قىزۋ تالقىلانۋدا. كۇنى كەشە ءماجىلىس دەپۋتاتتارى اۋدان اكىمدەرىنىڭ تىكەلەي سايلاۋىن توقتاتا تۇرۋدى ۇسىندى. مۇنداي سايلاۋ 2023 جىلدان باستاپ پيلوتتىق فورماتتا وتكىزىلىپ كەلەدى جانە وسى ۋاقىت ىشىندە تىكەلەي داۋىس بەرۋ نەگىزىندە اۋداندار مەن وبلىستىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ 52 اكىمى سايلاندى.

تىكەلەي سايلاۋدى ەنگىزۋ جەرگىلىكتى باسقارۋداعى تاسىلدەردىڭ وزگەرۋىنە اكەلىپ سوقتىرادى، ونى تيىمدىرەك جانە حالىقتىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرادى دەپ بولجانعان. الايدا، ءىس جۇزىندە رەفورما ءبىرقاتار قيىندىقتارعا تاپ بولدى. نەلىكتەن بۇل پروسەستى توقتاتا تۇرۋ باستاماسى پايدا بولدى؟ پيلوتتىق جوبا قانداي ناتيجە بەردى؟ تولىعىراق Dalanews.kz ماتەريالىندا.

اۋىلدا ءبارى وڭىنان شىقتى

2021 جىلعى 25 شىلدەدە ەلىمىزدە اۋىل اكىمدەرىنىڭ العاشقى تىكەلەي سايلاۋى ءوتتى. ورتالىق ازيادا اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ بويىنشا رەفورما العاش رەت قازاقستاندا وتكىزىلدى. 2021 جىلعا دەيىن اۋىلدىق دەڭگەيدەگى اكىمدەردى جاناما ادىسپەن اۋداندىق ءماسليحات دەپۋتاتتارى تاڭدادى، ال كانديداتتى اۋدان اكىمى ۇسىنعان بولاتىن.

ءبىرىنشى ناۋقان ەلىمىزدىڭ 14 وبلىسىنداعى 729 اۋىلدىق ەلدى مەكەندى قامتىدى جانە اۋىل تۇرعىندارىنىڭ جاڭا تەتىككە جوعارى قىزىعۋشىلىعىن كورسەتتى: ەكى مىڭنان استام كانديدات ۇسىنىلدى، ولاردىڭ 63%-ى ءوزىن-وزى ۇسىنعان.

اۋىل تۇرعىندارى العاش رەت وزدەرى تۇراتىن ءوڭىردىڭ باسشىسىن تاڭداۋعا جاناما ەمەس، شىنايى قۇقىعىنا يە بولدى. بۇگىندە قازاقستاننىڭ بارلىق 2 334 اۋىلىندا سايلانعان اكىمدەر جۇمىس ىستەيدى. كەلەسى كەزەڭ – اۋدان اكىمدەرىن سايلاۋ.

سايلانعان جانە تاعايىندالعان اكىمدەردىڭ ايىرماشىلىعى بار ما؟

اۋدان اكىمدەرىن سايلاۋ يدەياسىن ساراپشىلار مەن ساياساتتانۋشىلار قولداۋ تاپسا دا، كۇمان تۋدىرادى ەكەن. تاريحشى جانە بۇرىنعى ساياسات قايراتكەر بەرىك ءابدىعالي ۇلى Abay LIVE پودكاستىندا اۋدان اكىمدەرىنىڭ تىكەلەي سايلاۋىنىڭ تيىمدىلىگىن سىني تۇرعىدان باعالاۋدى ۇسىندى. تەك بيىلعى جىلى، ونىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، التى اۋدان مەن ءبىر قالانىڭ اكىمدەرىن سايلاۋ بيۋدجەتكە شامامەن 1 ملرد تەڭگە شىعىن كەلتىردى.

ونىڭ پىكىرىنشە، «ازىرگە سايلانعان جانە تاعايىندالعان اۋدان اكىمدەرى اراسىندا ايتارلىقتاي ايىرماشىلىق جوق». سوندىقتان بولىنگەن قاراجاتتى وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋگە باعىتتاعان دۇرىس بولار ەدى. سونداي-اق، بەرىك ءابدىعالي ۇلى «ەلەكتورالدىق شارشاۋدى» بايقاپ وتىرعانىن، جەرگىلىكتى جەرلەردە سايلاۋ ۇزدىكسىز ءوتىپ جاتقانىن – اۋىل جانە اۋدان اكىمدەرىن، ءماسليحات دەپۋتاتتارىن دا سايلايتىنىن اتاپ ءوتتى. بۇل ماسەلە اينالىپ كەلە بەرەدى...

ساياساتتانۋشى تالعات قالييەۆ جالپى اۋدان اكىمدەرىن تىكەلەي سايلاۋ يدەياسىن قولدايتىنىن ايتادى. ءبىراق ونىڭ پىكىرىنشە، بۇل جۇيەنى ەنگىزۋ كەزىندە كانديداتتاردىڭ دايىندىق دەڭگەيىن مىندەتتى تۇردە ەسكەرۋ قاجەت.

«بەلگىلى ءبىر ءبىلىم تالاپتارى، جۇمىس تاجىريبەسى بولۋعا ءتيىس. سەبەبى ادام مۇلدەم دايىندىقسىز كەلسە، بيۋدجەت پروسەدۋرالارىمەن جۇمىس ىستەۋ وعان قيىن، باسقارۋشىلىق تاجىريبەسى جوق، كوممۋنالدىق شارۋاشىلىقتىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن تۇسىنبەيدى. ال ول وسىنىڭ ءبارىن ۇيرەنىپ جۇرگەندە، اكىمدىكتىڭ جۇمىسى ءىس جۇزىندە توقتاپ قالادى»، – دەيدى قالييەۆ.

ونىڭ پايىمداۋىنشا، اكىمدەردىڭ تيىمدىلىگىنە قاتىستى سۇراقتار كوبىنە قارجىلىق جانە اكىمشىلىك راسىمدەرگە بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان ەلدە شىنىمەن تيىمدىلىك ارتتىرۋ كوزدەلسە، الدىمەن وسى ماسەلەنى شەشۋ قاجەت.

«اكىمدەر ءجيى جەتكىلىكتى تاجىريبەسىز قىزمەتكە كەلەتىنىن ەسكەرسەك، ولار ءۇشىن MBA ءتارىزدى ارنايى وقۋ كۋرسىن ەنگىزۋ كەرەك. سول ارقىلى بىر-ەكى ايدىڭ ىشىندە ولاردى جەدەل دايىنداپ شىعارۋعا بولادى: بيۋدجەت راسىمدەرىنە، كوممۋنالدىق شارۋاشىلىقتى باسقارۋدىڭ نەگىزگى قاعيداتتارىنا جانە باسقا دا ماڭىزدى ماسەلەلەرگە ۇيرەتۋ قاجەت»، – دەگەن ۇسىنىس ءبىلدىردى ساياساتتانۋشى.

ساياساتتانۋشى ەدۋارد پولەتايەۆ اۋدان اكىمدەرىن تىكەلەي سايلاۋ ماسەلەسى اسا سالماقتى كوزقاراستى تالاپ ەتەدى دەپ ەسەپتەيدى. ەگەر اۋىل دەڭگەيىندە مۇنداي تاجىريبە ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن دالەلدەگەن بولسا، وندا اۋداندىق دەڭگەيدە بىلىكتى باسقارۋشىلاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، اكىمدەردىڭ مەرزىمىنەن بۇرىن اۋىسۋى، قايتا سايلاۋ كەتەتىن قىرۋار بيۋدجەتتىك جۇكتەمەگە دەيىن تاۋەكەلدەر جانە ت.ب. ماسەلەلەر تۋىندايدى. ول سونداي-اق نەگىزسىز بولۋى مۇمكىن شىعىندارعا نازار اۋدارادى.

«اكىم مەرزىمىنەن بۇرىن كەتكەن كەزدە مەملەكەت ەكى رەت تولەيدى، دەگەنمەن بۇل اقشانى اۋىلدارداعى سۋعا، ينتەرنەتكە، مەكتەپتەر مەن مەديسينالىق پۋنكتتەرگە جۇمساۋعا بولادى. سوندىقتان سايلاۋعا ءماسليحاتتار ارقىلى ۋاقىتشا كوشۋگە بولادى. بۇل ارزان ءارى سەنىمدى شەشىم. اۋدان اكىمى ەكونوميكانى، جەردى جانە ءىرى جوبالاردى ءتۇسىنۋى كەرەك، ال دايىن ەمەس ادام اپپاراتقا وڭاي تاۋەلدى بولادى نەمەسە پوپۋليزمگە كەتەدى. الدىمەن اۋىل دەڭگەيىندە مىقتى باسقارۋشىلاردى دايىنداپ، سودان كەيىن ولاردى اۋداندىق دەڭگەيگە شىعارعان دۇرىس»، – دەپ اتاپ ءوتتى پولەتايەۆ.

دەپۋتاتتار نە دەيدى؟

ساراپشىلىق ورتاداعى تالقىلاۋلاردى حالىق قالاۋلىلارىنىڭ دا قۇلاعىنا جەتكەن سياقتى. ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ەرلان سايروۆ پەن مارحابات جايىمبەتوۆ پالاتا وتىرىسىندا سايلانعان باسشىلاردىڭ ءبىر بولىگى قىسقا ۋاقىت جۇمىس ىستەگەنىن جانە تۇراقتى وزگەرىستەر كورسەتۋگە ۇلگەرمەگەنىن، بۇل رەتتە ولاردىڭ وكىلەتتىكتەرى مەن رەسۋرستارى شەكتەۋلى ەكەنىن جانە دە كوپتەگەن ۋادەنىڭ ورىندالماي كەتكەنىن اتاپ ءوتتى. ءماجىلىس دەپۋتاتتارى الدىمەن اۋىل اكىمدەرىنىڭ كاسىبي كورپۋسىن قۇرۋ قاجەت دەپ سانايدى.

«ءبىز اۋدانداردى قارجىلاندىرۋ ماسەلەسىن شەشۋىمىز كەرەك. ءقازىر اۋدان اكىمدەرىنىڭ وكىلەتتىگى از، جاۋاپكەرشىلىگى كوپ. ءبىلىم، دەنساۋلىق، ۆەتەريناريا، جۇمىسپەن قامتۋ ورتالىقتارى اۋدان اكىمىنە باعىنبايدى. ەڭ الدىمەن، سايلانعان اۋىل اكىمدەرىنىڭ تاجىريبەلى كورپۋسىن دايىنداۋ قاجەت جانە ماڭىزدى. سول كەزدە ساياسي، ەڭ باستىسى كاسىبي كادرلاردىڭ رەزەرۆى قالىپتاسادى»، – دەدى جايىمبەتوۆ.

ال ەرلان سايروۆ اۋدان اكىمدەرىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ، ولاردىڭ وكىلەتتىكتەرىن كەڭەيتىپ، ءوز بيۋدجەتىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ماڭىزدى ماسەلەگە، ياعني اۋدان اكىمدەرىنىڭ سايلاۋىنا كوشپەس بۇرىن الدىمەن اۋىل اكىمدەرىنىڭ كورپۋسىن نىعايتۋ قاجەت دەپ سانايدى.

«ەندى قولدانىستاعى زاڭناما شەڭبەرىندە اۋىل اكىمدەرىنىڭ وكىلەتتىگىن ودان ءارى كەڭەيتۋ قاجەت. ءتورتىنشى دەڭگەيدەگى بيۋدجەتتى قالىپتاستىرۋ تەتىكتەرىن زاڭنامالىق دەڭگەيدە جەتىلدىرۋ كەرەك. بۇل ماڭىزدى باستاما»، – دەدى سايروۆ.

سوندىقتان دەپۋتاتتار اۋدان اكىمدەرىن سايلاۋدى توقتاتا تۇرۋدى جانە ولاردى سايلاۋ تەتىكتەرىن قايتا قاراۋدى ۇسىنادى.

ءالى دە سارالاۋ قاجەت

اكىمدەردى سايلاۋ توڭىرەگىندەگى پىكىرتالاستىڭ قورىتىندىسى مىنانى كورسەتەدى: يدەيانىڭ ءوزى ساياسي جاڭعىرتۋدىڭ ماڭىزدى بولىگى بولىپ قالا بەرەدى، الايدا ونى ودان ءارى ىسكە اسىرۋ بارىنشا ويلاستىرىلعان ينستيتۋسيونالدىق نەگىزدى تالاپ ەتەدى. پيلوتتىق جوبا قوعامنىڭ قىزىعۋشىلىعىن راستادى، ءبىراق سونىمەن بىرگە جۇيەلى پروبلەمالاردى اتاپ ءوتتى — دايىندالعان كادرلاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى مەن بيۋدجەتتىك پروسەدۋرالاردىڭ جەتىلمەگەندىگىنەن باستاپ، ناۋقانداردىڭ كەتەتىن قىرۋار قاراجات پەن باسشىلاردىڭ ءجيى اۋىسۋىنا دەيىن...

تاجىريبەنى اۋداندىق دەڭگەيگە دەيىن كەڭەيتپەس بۇرىن، مەملەكەت جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋدىڭ زاڭنامالىق نەگىزىن نىعايتىپ، اكىمدىكتەردىڭ رەسۋرستارىن كۇشەيتىپ، بولاشاق مەنەدجەرلەردى كاسىبي دايارلاۋ تەتىكتەرىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. تاڭداۋدىڭ ناقتى فورماتى ءتيىمدى باسقارۋ، تۇراقتى جۇيە مەن ازاماتتاردىڭ مۇددەلەرى ەسكەرىلگەن جانە دە ابدەن ولشەنگەن ءتاسىل بولۋى كەرەك.