Аудан әкімдерін сайлау мәселесі сарапшылық топтарда қызу талқылануда. Күні кеше Мәжіліс депутаттары аудан әкімдерінің тікелей сайлауын тоқтата тұруды ұсынды. Мұндай сайлау 2023 жылдан бастап пилоттық форматта өткізіліп келеді және осы уақыт ішінде тікелей дауыс беру негізінде аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың 52 әкімі сайланды.
Тікелей сайлауды енгізу жергілікті басқарудағы тәсілдердің өзгеруіне әкеліп соқтырады, оны тиімдірек және халықтың сұранысын қанағаттандырады деп болжанған. Алайда, іс жүзінде реформа бірқатар қиындықтарға тап болды. Неліктен бұл процесті тоқтата тұру бастамасы пайда болды? Пилоттық жоба қандай нәтиже берді? Толығырақ Dalanews.kz материалында.
Ауылда бәрі оңынан шықты
2021 жылғы 25 шілдеде елімізде ауыл әкімдерінің алғашқы тікелей сайлауы өтті. Орталық Азияда ауыл әкімдерін сайлау бойынша реформа алғаш рет Қазақстанда өткізілді. 2021 жылға дейін ауылдық деңгейдегі әкімдерді жанама әдіспен аудандық мәслихат депутаттары таңдады, ал кандидатты аудан әкімі ұсынған болатын.
Бірінші науқан еліміздің 14 облысындағы 729 ауылдық елді мекенді қамтыды және ауыл тұрғындарының жаңа тетікке жоғары қызығушылығын көрсетті: екі мыңнан астам кандидат ұсынылды, олардың 63%-ы өзін-өзі ұсынған.
Ауыл тұрғындары алғаш рет өздері тұратын өңірдің басшысын таңдауға жанама емес, шынайы құқығына ие болды. Бүгінде Қазақстанның барлық 2 334 ауылында сайланған әкімдер жұмыс істейді. Келесі кезең – аудан әкімдерін сайлау.
Сайланған және тағайындалған әкімдердің айырмашылығы бар ма?
Аудан әкімдерін сайлау идеясын сарапшылар мен саясаттанушылар қолдау тапса да, күмән тудырады екен. Тарихшы және бұрынғы саясат қайраткер Берік Әбдіғалиұлы Abay LIVE подкастында аудан әкімдерінің тікелей сайлауының тиімділігін сыни тұрғыдан бағалауды ұсынды. Тек биылғы жылы, оның деректері бойынша, алты аудан мен бір қаланың әкімдерін сайлау бюджетке шамамен 1 млрд теңге шығын келтірді.
Оның пікірінше, «әзірге сайланған және тағайындалған аудан әкімдері арасында айтарлықтай айырмашылық жоқ». Сондықтан бөлінген қаражатты өзекті мәселелерді шешуге бағыттаған дұрыс болар еді. Сондай-ақ, Берік Әбдіғалиұлы «электоралдық шаршауды» байқап отырғанын, жергілікті жерлерде сайлау үздіксіз өтіп жатқанын – ауыл және аудан әкімдерін, мәслихат депутаттарын да сайлайтынын атап өтті. Бұл мәселе айналып келе береді...
Саясаттанушы Талғат Қалиев жалпы аудан әкімдерін тікелей сайлау идеясын қолдайтынын айтады. Бірақ оның пікірінше, бұл жүйені енгізу кезінде кандидаттардың дайындық деңгейін міндетті түрде ескеру қажет.
«Белгілі бір білім талаптары, жұмыс тәжірибесі болуға тиіс. Себебі адам мүлдем дайындықсыз келсе, бюджет процедураларымен жұмыс істеу оған қиын, басқарушылық тәжірибесі жоқ, коммуналдық шаруашылықтың қалай жұмыс істейтінін түсінбейді. Ал ол осының бәрін үйреніп жүргенде, әкімдіктің жұмысы іс жүзінде тоқтап қалады», – дейді Қәлиев.
Оның пайымдауынша, әкімдердің тиімділігіне қатысты сұрақтар көбіне қаржылық және әкімшілік рәсімдерге байланысты болуы мүмкін. Сондықтан елде шынымен тиімділік арттыру көзделсе, алдымен осы мәселені шешу қажет.
«Әкімдер жиі жеткілікті тәжірибесіз қызметке келетінін ескерсек, олар үшін MBA тәрізді арнайы оқу курсын енгізу керек. Сол арқылы бір-екі айдың ішінде оларды жедел дайындап шығаруға болады: бюджет рәсімдеріне, коммуналдық шаруашылықты басқарудың негізгі қағидаттарына және басқа да маңызды мәселелерге үйрету қажет», – деген ұсыныс білдірді саясаттанушы.
Саясаттанушы Эдуард Полетаев аудан әкімдерін тікелей сайлау мәселесі аса салмақты көзқарасты талап етеді деп есептейді. Егер ауыл деңгейінде мұндай тәжірибе өзінің тиімділігін дәлелдеген болса, онда аудандық деңгейде білікті басқарушылардың жетіспеушілігі, әкімдердің мерзімінен бұрын ауысуы, қайта сайлау кететін қыруар бюджеттік жүктемеге дейін тәуекелдер және т.б. мәселелер туындайды. Ол сондай-ақ негізсіз болуы мүмкін шығындарға назар аударады.
«Әкім мерзімінен бұрын кеткен кезде мемлекет екі рет төлейді, дегенмен бұл ақшаны ауылдардағы суға, интернетке, мектептер мен медициналық пункттерге жұмсауға болады. Сондықтан сайлауға мәслихаттар арқылы уақытша көшуге болады. Бұл арзан әрі сенімді шешім. Аудан әкімі экономиканы, жерді және ірі жобаларды түсінуі керек, ал дайын емес адам аппаратқа оңай тәуелді болады немесе популизмге кетеді. Алдымен ауыл деңгейінде мықты басқарушыларды дайындап, содан кейін оларды аудандық деңгейге шығарған дұрыс», – деп атап өтті Полетаев.
Депутаттар не дейді?
Сарапшылық ортадағы талқылауларды халық қалаулыларының да құлағына жеткен сияқты. Мәжіліс депутаттары Ерлан Саиров пен Мархабат Жайымбетов Палата отырысында сайланған басшылардың бір бөлігі қысқа уақыт жұмыс істегенін және тұрақты өзгерістер көрсетуге үлгермегенін, бұл ретте олардың өкілеттіктері мен ресурстары шектеулі екенін және де көптеген уәденің орындалмай кеткенін атап өтті. Мәжіліс депутаттары алдымен ауыл әкімдерінің кәсіби корпусын құру қажет деп санайды.
«Біз аудандарды қаржыландыру мәселесін шешуіміз керек. Қазір аудан әкімдерінің өкілеттігі аз, жауапкершілігі көп. Білім, денсаулық, ветеринария, жұмыспен қамту орталықтары аудан әкіміне бағынбайды. Ең алдымен, сайланған ауыл әкімдерінің тәжірибелі корпусын дайындау қажет және маңызды. Сол кезде саяси, ең бастысы кәсіби кадрлардың резерві қалыптасады», – деді Жайымбетов.
Ал Ерлан Саиров аудан әкімдерінің мәртебесін көтеріп, олардың өкілеттіктерін кеңейтіп, өз бюджетін қалыптастыруға мүмкіндік беретін маңызды мәселеге, яғни аудан әкімдерінің сайлауына көшпес бұрын алдымен ауыл әкімдерінің корпусын нығайту қажет деп санайды.
«Енді қолданыстағы заңнама шеңберінде ауыл әкімдерінің өкілеттігін одан әрі кеңейту қажет. Төртінші деңгейдегі бюджетті қалыптастыру тетіктерін заңнамалық деңгейде жетілдіру керек. Бұл маңызды бастама», – деді Саиров.
Сондықтан депутаттар аудан әкімдерін сайлауды тоқтата тұруды және оларды сайлау тетіктерін қайта қарауды ұсынады.
Әлі де саралау қажет
Әкімдерді сайлау төңірегіндегі пікірталастың қорытындысы мынаны көрсетеді: идеяның өзі саяси жаңғыртудың маңызды бөлігі болып қала береді, алайда оны одан әрі іске асыру барынша ойластырылған институционалдық негізді талап етеді. Пилоттық жоба қоғамның қызығушылығын растады, бірақ сонымен бірге жүйелі проблемаларды атап өтті — дайындалған кадрлардың жетіспеушілігі мен бюджеттік процедуралардың жетілмегендігінен бастап, науқандардың кететін қыруар қаражат пен басшылардың жиі ауысуына дейін...
Тәжірибені аудандық деңгейге дейін кеңейтпес бұрын, мемлекет жергілікті өзін-өзі басқарудың заңнамалық негізін нығайтып, әкімдіктердің ресурстарын күшейтіп, болашақ менеджерлерді кәсіби даярлау тетіктерін қалыптастыру керек. Таңдаудың нақты форматы тиімді басқару, тұрақты жүйе мен азаматтардың мүдделері ескерілген және де әбден өлшенген тәсіл болуы керек.
